Hayatımda gerçekleştirdiğim bütün çalışmalar tek bir amaca yönelmiştir. Sağlıklı insanların ve hastaların ruhsal durumlarında meydana gelen en küçük rahatsızlıklarını gözlemledim ve bu belirtilerden hareketle bu ruhsal etkenlerin hizmetindeki aygıtın yapısını ve bu yapı içinde birlikte ya da birbirlerine karşıt biçimde etkin olan güçleri ortaya çıkarmak –ya da anlamak– istedim. Benim, dostlarımın ve meslektaşlarımın bu yolla öğrenebildiğimiz şeyler aynı doğal olgunun parçaları olan normal ve patalojik süreçleri anlatan bir ruh biliminin inşası için anlamlı gözüktü.
Benim için beklenmedik olan bu ödülle beni bu alanın dışına çağırıyorsunuz. Bu evde doğan, çocukluğu bu yörede geçen dünya çapında büyük bir insanın yüzünü hatırlıyorum ve bu yüz, onun karşısında düşüncelerimi savunmam için destekliyor beni. Şu soru ortaya çıkıyor: Bilimin tüm yeniliklerine dikkatli bakışı psikanalize de çevrilmiş olsaydı nasıl davranırdı bu büyük insan?
Goethe birçok alana ilgi duyması açısından kesinlikle kendisi gibi hem sanatçı hem araştırmacı olan Rönesansın üstatlarından Leonardo da Vinci’ye yakındır. Ama insanlığın büyük figürlerinin birbirlerini tekrar etmeleri mümkün değildir ve bu iki büyük insan arasında da çok derin farklılıklar vardır. Leonardo’nun karakterine bakıldığında araştırmacılıkla sanatçılığın uyuşmadığı görülür, biri ötekini aksatmıştır ve hatta sonunda, belki de yok etmiştir1. Goethe’nin hayatında iki kişilik yan yana olmuştur. Zaman zaman nöbetleşe, birbirlerinin egemenliğini tanır bu kişilikler. Leonardo için sıkıntı yaratanın, cinsel ve dolayısıyla ruhsal olan her şeye ilgisini ortadan kaldıran bir gelişim engellenmesi olduğu düşünülebilir. Bu açıdan Goethe’nin dünyası daha özgürce gelişebilmiştir.
Bana göre Goethe, birçok çağdaşımız gibi psikanalizi zararlı olduğu düşüncesiyle reddebilecek biri değildi. Hatta birçok bakımdan psikanalize yakınlaşmıştır. Özsezisiyle birçok saptama yapmıştır ve o zamandan bu yana kanıtladığımız şeyler bulmuştur. Bu saptamalarını, ayrıca bize eleştiriler ve alaylar yöneltilmesine yol açan bir yığın düşünceyi de doğal bularak savunmuştur. Sözgelimi çocuğun yetişkinlerle kurduğu o ilk duygusal ilişkilerin gücü bildik bir şeydi onun için. Bunları “Faust”un ithaf yazısında kısaca belirtmiştir ve onun bu düşüncelerini biz her analizimizde yinelemişizdir:

Vaktiyle pek erken olarak, bulanık nazarlarıma,
Görünmüş olan titrek hayaletler, gene yaklaşıyorsunuz.
Bu sefer sizi yakalamağa teşebbüs edeyim mi dersiniz ?
..................................................................
Eski ve yarı unutulmuş bir masal gibi,
İlk sevgi ve dostluklar da, bunlarla beraber tecessüm ediyorlar.2

Yetişkinliğinde hissettiği en güçlü aşk tutkusunu sevgilisine anlatmaya çalışırken şöyle der: “Ah! Sen bir zamanlar ya kız kardeşim ya da karım olmuşsun benim.”3
Dolayısıyla bu ilk ve ölümsüz ilgilerin aile çevresinden insanlara yönelmiş olduğunu yadsımıyordu o.
Düş yaşamının içeriğini Goethe şu çok anlamlı sözcüklerle dile getirmiştir:

İnsanların bilemediği
Ya da düşünemediği şeyler
Gece vakti göğüslerinin labirentinde
Dolanıp durur.4

Bu büyüleyici sözlerin arkasında Aristoteles’in son derece doğru ve yerinde, eşsiz düşüncesi yatmaktadır: düş görmek uykudaki ruhun etkinliklerinin devamıdır ve bu ifade psikanalizin ilk önemli unsuru olan bilinçdışının tanınmasıyla birleşmiştir. Bu bağlamda çözülemeyen şey sadece düşün çarpıtılması muammasıdır.
Goethe belki de en ince şiirsel düş gücünü yansıttığı “Iphigenia”da çok güçlü bir kefaret, suçluluk baskısından kaçan ve acı çeken bir ruhun kurtuluşu örneğini veriyor5 ve bu arınmanın gerçek ve eksiksiz bir aşk yaşantısının olumlu etkisiyle, duyguların tutkulu patlaması sayesinde gerçekleştiğini dile getiriyor. Dahası kendisi birçok kez psikolojik yardımda bulunmayı denemiştir ve bu bağlamda Prof. Plessing’e yazdığı mektuplarda Kraft6 adını verdiği ve “Fransa Seferi”nde7 anlattığı o talihsiz kişiden söz edilebilir; onun yararlandığı yöntem Katolikliğe özgü günah çıkarma girişiminin ötesine geçer ve çok ilginç ayrıntılarıyla bizim psikanaliz tekniğimizle birleşir. Goethe’ye özgü olmasına rağmen belki çok az bilindiğinden burada ayrıntılı biçimde aktarmak istediğim bir psikoterapötik etki örneğini kendisi çok eğlenceli bulmaktadır. Bayan v. Stein’a8 mektuptan bir alıntı (no.1444, 5 Eylül 1785):

“Dün akşam ruhsal bir güç numarası yaptım9. Herder10 Karlsbad’da yaşadığı çok kötü olaylardan sonra hastalık hastası gerilimleri içinde zor anlar yaşıyordu. Özellikle onunla birlikte yaşayan kişi hasta etmişti onu. Ona her şeyi anlattırdım ve itiraf ettirdim: başkalarının verdiği zararlar11, kendi hataları... en ince ayrıntılarına ve sonuçlarına kadar... Sonunda akladım onu ve bir yandan kendisiyle şakalaşarak bu formülü anlattım ve artık her şeyin yoluna girdiğini ve hepsinin denizin dibine atılmış olduğunu anlattım. O da çok eğlendi böylelikle ve gerçekten de iyileşti.”

Goethe Eros’a her zaman çok değer vermiştir12 ve onun gücünü asla küçümsememiştir, onun ilkel hatta değişken yansımalarını da en yüce ve değerli yansımaları kadar ilgiyle izlemiştir ve öyle sanıyorum ki onun içindeki ve özündeki birliği, ortaya çıktığı bütün biçimleri içinde, vaktiyle Platon’un yaptığı gibi kararlılıkla savunmuştur. Ve “Ruh yakınlıkları”nda13 aşk yaşamına kimya tasarımları alanında gelen bir düşünceyi uygulamıştır: psikanaliz sözcüğünün de doğruladığı bir ilişkidir bu.
Bizlere, analistlere yapılabilecek eleştirileri ve kınamaları göğüslemeye hazırım ben; bu büyük insanı bir analitik araştırma nesnesi durumuna düşürerek kendisine gösterilmesi gereken saygıyı zedelediğimiz için Goethe’nin himayesi altında bulunma hakkımızı yitirme tehlikesiyle karşı karşıyayız. Ben analitik araştırmanın böyle bir amacı ve sonucu olduğu düşüncesini kesinlikle reddediyorum.
Goethe’yi her zaman yüceltmiş olan bizler, onun yaşamını mevcut notlardan ve öykülerden hareketle yeniden tasarladıklarını iddia eden yaşamöykücülerin çabalarına çok da fazla karşı çıkmıyoruz. Ama bu yaşamöyküleri ne verebilir bize? Bunların en iyisi ve en eksiksiz olanı önemli olan iki soruya bile cevap veremez.
Onu sanatçı yapan olağanüstü yeteneği aydınlatamaz böyle bir yaşamöyküsü ve yapıtlarının değerini ve etkilerini daha iyi değerlendirebilmemiz için yardımcı olamaz bize. Bununla birlikte gene böyle bir yaşamöyküsünün önemli bir ihtiyacımıza cevap verdiği de kesindir. Tarihsel geleneğin olumsuz karakteri, sözgelimi Shakespeare örneğinde bu ihtiyaca cevap vermediğinde çok açık seçik biçimde hissediyoruz bu durumu. Shakespeare eğer gerçekten Stratford’lu bir küçük burjuvanın cahil ve Londra’da bir tiyatroda zar zor oyuncu olabilmiş oğluysa ya da daha akla yakın bir olasılıkla doğuştan soylu ve son derece kültürlü, tutkularında sınır tanımayan, bir tür aşağı sınıftan aristokrat Edward de Vere, on yedinci Oxford Kontu, veraset yoluyla Lord Great Chamberlain14 olmuş olan kişiyse onun komedilerini, trajedilerini ve sonelerini kimin yazdığını bilememek hepimize zor geliyor. Ancak yapıtlarının son derece anlamlarla yüklü olduğunu bildiğimiz böyle bir insanın yaşamındaki olaylarla ilgili bilgi toplama gereksinimi nasıl haklı kılınabilir? Genel olarak, bunun, bu çapta bir insanı aynı zamanda insani düzlemde de bize daha yakın kılma arzusu15 olduğu söyleniyor. Kabul edelim bu düşünceyi: dolayısıyla, bu, bu türden insanlarla duygusal ilişkiler kurma, onları babaların, hocaların, tanıdığımız ya da etkilendiğimiz insanların yanına koyma gereksinimi ve onların kişiliklerinin yapıtları kadar yüce ve hayranlık verici olacakları beklentisidir.
Bununla birlikte bu bağlamda başka bir gerekçenin de söz konusu olduğunu anlıyoruz. Yaşamöykücünün gerekçesinde bir itiraf da vardır. Yaşamöykücünün istediği hiç kuşkusuz kahramanı gözden düşürmek değildir, onu bize yakınlaştırmaktır. Bununla birlikte bizi kahramandan ayıran mesafeyi kısaltmak, aslında onun değerini düşürmeye neden olur. Ve bu bağlamda kaçınılmaz bir şey vardır: Büyük bir adamın yaşantısıyla ilgili olarak bilgilerimiz arttıkça bir yandan da çeşitli vesilerle onun aslında bizden daha fazla, daha iyi şeyler yapmış olmadığının ve dolayısıyla da insani düzlemde bize gerçekten yaklaşmış olduğunun söylendiğini de duyarız. Bununla birlikte yaşamöyküsü disiplininin çabaları bence meşru görülebilir. Bizim babalara ve hocalara karşı tavrımız her zaman ikirciklidir çünkü onları yüceltmemizde hem başkaldırı hem de düşmanlık vardır. Bu ruhsal bir yazgıdır, gerçeği şiddetle bastırmadan hiçbir şeyin değiştirilmesi mümkün değildir bu alanda ve bu kaçınılmaz bir biçimde yaşamöykülerini irdelemek istediğimiz bu büyük insanlarla ilişkimize kadar uzanır.
Eğer psikanaliz yaşamöyküsü disiplininin hizmetine giriyorsa doğal olarak bu disiplinin maruz kaldığından daha sert bir muamale görmeme hakkına sahiptir. Psikanaliz başka yollardan elde edilemeyen birçok açıklama getirebilir ve böylece dürtüsel eğilimler, yaşanmış deneyler ve sanatçının yapıtları arasında kurulabilecek yeni bağlantıları ortaya çıkarabilir. Düşüncemizin belli başlı işlevlerinden biri dış dünyanın gereçlerine ruhsal anlamda egemen olmak olduğuna göre, büyük bir adama uygulandığında yapıtının büyüklüğünün anlaşılmasına yardımcı olan psikanalize teşekkür etmek gerekir. Ama itiraf ediyorum ki Goethe örneğinde pek fazla yol alamadık. Ve bunun nedeni sadece Goethe’nin şair olarak çok fazla itirafta bulunan biri olması değil, onun aynı zamanda çok fazla özyaşamöyküsel yazılara rağmen kendisini ustaca gizleyen biri olmasıdır. Burada Mephistofeles’in sözlerini düşünmekten alamıyoruz kendimizi:

“Çok iyi bildiğin bir şey olsa da
Çocuklara söyleyemezsin onu.”16

Çeviren: İsmail Yerguz

Notlar

1 Bkz. Freud, Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci (Leonardo da Vinci’nin bir çocukluk anısı), GW, VIII; OCP. P.S.
2 Faust I, 1-3. ve 11-12. dizeler.
“Ihr naht euch wieder, schwankende Gestalten,
Die früh sich einst dem trüben Blick gezeigt,
Versuch’ich wohl euch diesmal festzuhalten?”
........................................................................
“Gleich einer alten, halbverklungnen Sage
Kommt erste Lieb’ und Freundschaft mit herauf.”
3 Charlotte von Stein’a şiir-mektup (14 Nisan 1776).
4 “An den Mond” adlı şiirin son kıtası Freud tarafından ikinci versiyonuyla aktarılmıştır (1789): “Was von Menschen nicht gewusst Oder nicht bedacht Durch das Labyrinth der Brust Wandelt in der Nacht.” Kıtanın ilk versiyonu (1776-1778) şöyleydi: “Was des Menschen unbewusst Oder wohl veracht’...” “İnsanlar için bilinçdışı olan Hatta insanların hor gördüğü...”
5 Bkz. “Iphigenie au Tauris” (Iphigénie en Tauride, 1787), 1358. dize:
“Es löset sich der Fluch, mir sagt’s das Herz” “Uğursuzluk bitiyor, kalbim öyle söylüyor.”
6 Gerçekten de ailesi bilinmeyen ve hayatla bir türlü barışamayan Kraft’ı Goethe maddi, manevi himayesine almıştır (1778-1785). Goethe ona 11 Kasım 1778-3 Eylül 1783 arasında yirmi bir mektup yazmıştır ve bunlar onun bu dönemde yazdığı en uzun ve en özgün mektuplardır. Kraft 1785’te ölmüştür.
7 “Werther ateşi”yle sarsılan Friedrich Victor Plessing (1749-1806) 1777’de Goethe’ye iki uzun mektup yazarak yardım istemiştir. 1788’de Darmstadt Üniversitesi’nde profesör oluncaya kadar birçok kez Goethe’den yardım görmüştür; Goethe “Fransa Seferi”nde kendisiyle “romantik ve duygusal ilişkiler yaşamış olduğunu” anlatır.
8 Charlotte von Stein (1742-1827).
9 Goethe’de: gerçek bir psikolojik numara (recht).
10 Caroline, filozof Johann Gottfried Herder’in eşi.
11 Goethe’de Untaten (münasebetsizlikler).
12 Goethe’nin Orpheusçu beş şiirinden birinin (Urworte Orpheus) başlığı “Eros”tur.
13 Die Wahlverwandtschaften (1809). Goethe bu fikri bulmuştu ve İsveçli kimyacı Bergmann’ın bulduğu kavramı (gönül yakınlıkları) romanının adı yapmıştır: Die Wahlverwandtschaften (1785).
14 Comte d’Oxford. Lord Grand Chambellan. Bkz. Freud, “Selbstdarstellung” (“Autoprésentation”) GW, XIV; OCF.P, XVII, s. III, not 1
15 Verlangen.
16 Faust I, dize 1840-1841(Öğrenci sahnesi’yle başlayan) “Das Beste, was tu wissen kanst Darfst du den Buben dock nicht sagen.