ROMAN JAKOBSON’UN BİLDİRİŞİM MODELİ:
DİL İLE BİLDİRİŞİMİN (communication) TEMEL ELEMENTLERİ
Prof. Dr Rıza FİLİZOK
Dil aracılığıyla yazılı yahut sözlü bir bildirişimin gerçekleşebilmesinde R. Jakobson'a göre altı temel element rol alır. Bunlar, "verici" (émetteur), "alıcı" (récepteur), "nesne" (réferent), "mesaj", "kanal" ve "kod"dur.
Verici, konuşan yahut yazan kişidir, mesajı yani haberi veren kişidir; alıcı, mesajı alan, dinleyen yahut okuyandır. Verici, anlaşılmış olmak istiyorsa alıcının yaşına, bilgi düzeyine, dil düzeyine vb. uygun bir anlatım bulmak zorundadır. Bir gazeteci, ilmî bir eser yazarı seslendiği kitlenin özelliklerini göz önünde bulundurmak zorundadır. Buna karşılık ilmî yahut edebî bir eseri anlayabilmek için alıcının da oldukça büyük bir gayret göstermesi gerekmektedir. Nesne (mebhûs'ün anh), sözü edilen varlıktır. Dilsel bir metinde iki türlü nesne (eşya) vardır:
a) “Hal nesneleri”: Sözlü bildirişimde kendisinden bahsedilen nesnelerdir. Bunlar bildirişim anında mevcut olan ve bildirişim mekânında göz önünde bulunan yerler, nesneler ve varlıklardır. Bunlara "Hâl nesneleri" adını verebiliriz.
b) "Metin nesneleri": Bunlar, bildirişim anında mevcut olmayan, fakat konuşmada yahut yazıda anılan yerler, nesneler ve varlıklardır.
Edebî metinlerin incelenmesinde ve anlaşılmasında hâl nesneleri ile metin nesnelerinin tespiti, anlam belirlemelerinde hayatî bir rol oynamaktadır. Bilhassa dilin işaret etme fonksiyonundan faydalanıldığında bu fark ortaya çıkar: Sözlü bir ifadede "Şunu ver." dediğimizde karşımızda belli bir nesne vardır. "Şu" işaret sıfatı, meselâ belli, somut bir kitabı ifade eder. Ayrıca sözlü ifadede bu cümleyi her kullandığımızda anlamı değişir. Duruma bağlı yeni bir anlam kazanır. Bu anlam hale bağlı anlamdır -belâgattaki muktezâ-yı hâl'i hatırlayınız ( situationnelle)-. Aynı cümle yazılı bir metinde geçtiğinde anlamını metinde verilen diğer referanslardan, tanım ve tasvirlerden alır. Yani böyle bir metinde yazarın gösterdiği biçimde var olur.
Romanda, masalda, raporlarda, makalelerde tahkiyevî yazılarda hâl nesneleri yoktur, metin nesneleri vardır ve bundan dolayı herşey anlatıldığı şekilde ve oranda vardır. Bir tiyatro oyununda ise dekor, aktörler, nesneler hâl nesneleridir; şahıslar tarafından yapılan tahkiyeler ise metin nesneleridir. Klâsik bir tiyatro eserinde kanlı sahneler ancak metin nesnesi olarak eserde yer alır. Bir çizgi romanda, resimli romanda, foto-romanda resim ve fotoğraflar hâl nesnesi, metin animasyonları metin nesnesi durumundadır.
Bir işaretin kullanımı, bir vericinin işaretleme anında koda bağlı bir işaretten yararlanmasıdır, fakat kullanım her zaman koda uygun olmayabilir ve işaretin her kullanımı hususî bir kullanımdır.
Mesaj, verici tarafından ifade edilen önermedir, metindir. Vercinin alıcıya gönderdiği haberdir, bilgidir. Mesajda bir yahut birçok kod kullanılabilir. Dilde norm, mesajların teşkil ettiği yığından doğar; yani dil normları mesajlardaki sık kullanımların eseridir. Mesaj, herşeyden önce türünün kurallarına uyar. Makale ise makalenin, romansa romanın normlarını taşır. Üslûbun aranacağı yerlerden birisi mesajın niteliğidir. Mesajda anlam belirsizliği bulunabilir. Anlam belirsizliği (ambiguïté) alıcı için birden çok anlama sahip olan ve kesin bir tarzda yorumlanamayan mesajın niteliğidir, hususiyetidir. Ör: Evi kirala. Vericinin niyeti haberleşmekse anlam belirsizliği söz konusu değildir; tersine, vericinin niyeti çok anlamlılık elde etmekse, retorik ve söz sanatı söz konusudur. Edebî eserlerde bu ikinci hal söz konusudur.
Her mesajın alıcı ve verici tarafından bilinen bir kontekste -yani kendisini çevreleyen bir metne- ve ifade edildiği şartlara bağlı olduğu farzedilir. Mesajın yazılı yahut sözlü oluşuna göre mesaj ile mesajı çevreleyen hal ve şartların ilişkisi değişir. Sözlü iletişimde mesaj çok az bir bilgi verir: Bir karşılıklı konuşmada "sandalye" dediğimizde sandalye oradadır ve bu kelime sadece sandalyeyi işaret eder; sandalye hakkında bütün teferruatlı bilgiyi bizzat görerek elde ederiz. Buna karşılık hale ait hiçbir bilginin bulunmadığı yazılı anlatımda mesaj, en yüksek bilgi değerine ulaşır; elde ettiğimiz bilgi sadece ifade edilenden doğar.
Kanal, metni yahut mesajı taşıyan maddî vasıtadır. Konuşmada ses, yazıda kağıt yaprak, Göktürk yazıtlarında taşlar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesajı ileten maddî, fiziksel kanaldırlar.
Kod, verici ile alıcının her ikisi tarafından bilinen ortak dildir. Diller, birer kodlama, şifreleme sistemidir. Bu şifreleri bilenler, aralarında anlaşabilirler. Verici ve alıcının bir dili bilme düzeyleri arasında daima fark vardır. Bildirişimi mümkün kılan her ikisinin dilsel birikimlerinin kesişme alanıdır, bu alan ne kadar geniş olursa bildirişim o kadar başarılı olur. Dil bir koddur, ancak zamanla dil içinde alt kodlar ortaya çıkar. Mesajlar, kültürel, estetik kodlar da taşıyabilir. Klâsik, romantik, natüralist edebiyatlar, Divan Edebiyatı, Halk Edebiyatı, Servet-i Fünûn edebiyatı, dil içinde birer alt kodlama sistemi yaratır.
Kod, mesajın iletilmesini sağlayan araçtır. Diğer taraftan yaratılan yeni mesajlar kodu geliştirir. Buna kod-mesaj diyalektiği adı verilir. Mesaj ve kod birbirinden ayrılamayan unsurlardır. Kod, Saussure'ün dil / söz (langue/parole) ayırımının dil unsurunun karşılığıdır; sözün karşılığı ise mesajdır.
Kodlanmış ifade, dil biliminde vericinin elementlerini hür bir şekilde birleştirmediği ve onları kodda tamamen şekillenmiş olarak hazır bulduğu sıralama ekseni (syntagmatique) parçalarıdır. Bir dilin kodlanmış olan dil birimini, dil birimi olmayan, ama yine de kodlanmış bulunan deyim ve atasözü gibi daha geniş ünitelerinden ayırmak gerekir. Onlar çok zaman eşzamanlı olarak analiz edilemez, çünkü onlar dilin eski hususiyetlerini yansıtır.
Dil biliminde kod, bir taraftan işaretlerin yahut dil birimlerinin kümesi manasında ve diğer taraftan bu işaretlerin kullanım kipleri ( mesajı inşa etmek için bu elemanları birleştirmeye yarayan kurallar bütünü ) manasında kullanılmaktadır. Bir verici tarafından yayınlanan mesajın iletilebilmesi için yani ulaştırma kanalına girebilmesi için (bu şifreleme işidir) belirli bir şekil "forme" alması gerekir, diğer taraftan dinleyici yahut alıcı bu şekli yorumlamak zorundadır (bu şifreyi çözme işidir). O halde konuşucu ve dinleyicinin müşterek bir koda sahip olması zorunludur; yahut, en azından A kodu (konuşucunun kodu) ile B kodunun (dinleyicinin kodu) bir kesişim kümesinin bulunması gerekir. Bu kesişim kümesi ne kadar geniş olursa anlaşma o kadar kolaylaşacak ve iyi olacaktır. Bu bakış açısına göre bir dil, bir kod "dil birimleri kümesi" olarak kabul edilmektedir, Saussure'cü anlamıyla dil bir bakıma kod ile eşanlamlıdır; mesaj kelimesi ise "söz"ün yerini tutmaktadır. Diğer dil bilimciler "code/message" çifti yerine "langue/discours" çiftini kullanmaktadır, "discours" bu durumda "message"la eş değerli olmaktadır. Bir dil mesajı iki şekilde karşımıza çıkabilir: ses (işitme) ve çizgi (görme) olarak. Sözlü kod (phonèmes) ile yazılı kodu (graphèmes) birbirinden ayırmak gerekir. Bu iki kod arasında mükemmel bir uyum olduğu da söylenemez.
Kodlama (encodage), bir kod vasıtasıyla bir mesajın ve ona bağlı anlamın üretilmesidir. Meselâ: "sözlü ifade üretimi" (enonciation), "yazılı ifade üretimi" (ecriture). Üretim, kod çözmenin "décodage"ın mukabilidir, karşıtıdır. Kodlama, üretimle, pragmatikle "pragmatique" ilgilidir ve üreticiye bağlıdır. Üretimin bütün unsurları tam bir "beyan" (énonciation) eylemidir ve kod çözme işinden "décodage" farklı bir "kod-mesaj" ilişkisi ortaya koyar; mesajın üreticisi "encodeur" alıcının aklından bile geçmeyebilen niyet ve bilgiye sahip olabilir. Bu ise anlam belirsizliği yaratır. Üretim hataları üreticinin niyet ve bilgisini değiştirmez, sadece muhaberenin başarısızlığına yol açar.
Kod çözme (décodage), bir kod vasıtasıyla bir mesajın ve anlamının alıcı tarafından algılanması, dil şifresin çözülmesidir. Alıcı, pasif durumda olduğundan farklı bir kod-mesaj ilişkisi doğar; yani mesajı az çok farklı bir biçimde yorumlar. Ayrıca alıcı ve vericinin dile hakimiyet derecelerinin farklılığı, algılanan anlamın farklı olması sonucunu doğurur.
Geniş anlamıyla, bir mesajın iletilmesine engel olan her şeye Gürültü (Bruit) adı verilir. Gürültü terimi, kulağa bağlı haberleşmeler (communication) için olduğu kadar ( bu durumda mesaj kulak yoluyla alınır) göze bağlı haberleşmeler için de (bu durumda mesaj göz yoluyla alınır) kullanılmaktadır. Görsel mesajdaki yahut sesli mesajdaki bütün bozukluklara, bulanıklıklara bu ad verilir. Gürültü bu durumda mesajın tamamını yahut bir kısmını örten engellerdir, parazitlerdir ve "mesaj olmayan" şeylerdir. Mesajın iletilmesi anında mesaj ile gürültü arasında bir çatışma görülür. Bu çatışma, bir verici tarafından alıcıya ulaştırılmak üzere maksatlı olarak verilmiş bir mesajla bir parazitin çakışmasından doğar. Yazı dilinde harflerin unutulması yahut yanlış dizilmesi, fotokopide silik yerler yahut kararmış satırlar mesajın iyi iletilmesine engel olur ve "gürültü" oluşturur; konuşmada, mesajı bozan her şey, yanlış işitme, yanlış telaffuz, şüpheli işitme, elverişsiz akustik şartlar gürültü sayılır. Yazılı yahut sözlü bir mesajı anlama söz konusu olduğunda alıcı mesajı bir gürültüyle birlikte alıyorsa bunların hangisinin mesaj, hangisinin gürültü olduğunu ayırdetmek zorundadır. Bazı durumlarda gürültü içinde farkedebildiği parçalar yardımıyla mesajı zihninde tekrar kendi anlayışına göre kurmak zorunda kalır.
BİLDİRİŞİMİN TEMEL ELEMENTLERİNE BAĞLI FONKSİYONLAR
Bildirişimin bu temel altı elementi, altı görevi, fonksiyonu yerine getirir. Bunlar, haber fonksiyonu (fonction référentielle), ifade fonksiyonu (fonction expressive), etkileme fonksiyonu (fonction conative), algılama fonksiyonu (fonction phatique), üst-dil fonksiyonu (fonction métalinguistique) ve estetik fonksiyon (fonction poétique)dur. Elementlerden her biri esas olarak bir fonksiyonu gerçekleştirir. Ancak, fonksiyon dağılımı mutlak bir karakterde değildir, bu fonksiyonların daha ziyade bazı elementler üzerinde yoğunlaştığını söylemek daha doğrudur. Fonksiyon dağılımını şöyle bir tablo ile gösterebiliriz: ( Not: Tablo, sayfa düzeninde yahut veb yerleşiminde görünebilmektedir.)
NESNE (Bağlam)
(Haber fonk.)
|
Nesneyi gösterme fonksiyonu yahut haber fonksiyonu (fonction référentielle): Bu fonksiyon nesne üzerinde yoğunlaşır. Okuyucuya dış dünya yahut bir kavramla ile ilgili bir haber verilir. Objektif bildirişimi mümkün kılan bu fonksiyondur. İlmî eserlerde bildirişimin bu fonksiyonundan yararlanılır. Ör.: "Su, yüz derecede kaynar".
Nesneyi ifade eden metinlerin belirgin bazı üslûp özellikleri vardır: Yazıda genellikle üçüncü şahıs kullanılır; belirli işaret sıfatlarından yararlanılır.
İfade fonksiyonu: Yazar üzerinde yoğunlaşan bir fonksiyondur; yazarın kendisine ait duygularını, heyecanlarını, hükümlerini ifade etmesinden doğar. İfade fonksiyonuyla metin, subjektif bir karakter kazanır; bundan dolayı subjektiflik fonksiyonu olarak değerlendirilebilir. Ör.: "Oh! Ne manzara!"
İfade fonksiyonun ağır bastığı metinlerin belirleyici yönü birinci şahıs zamirlerinin çokluğudur. Ayrıca metin subjektif unsurlar taşır. Hemen hemen bütün sıfatlar, nitelendirici zarf ve fiiller subjektifliği ifade ederler: "Bu garip dünyada ben yadırgadım yerimi.." mısraında "garip" sıfatı, subjektif bir seçimi ifade eder; bu vasıflandırma dünyanın binlerce vasfından birinin ferdî olarak seçimidir.
Yazar bir konuyu ifade ederken bu konunun arasına konuyla ilgili hususî buluşlarını ilâve eder. Bu ilâveler üslûbun bir bölümünü oluşturur. Ahmet Haşim'in:
"Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak"
mısralarında geçen "güneş rengi" vasıflandırması, dilin genel paradigmatik ekseninde yoktur, bu bir buluştur. Dile yapılan bu ilâve, dilin ifade fonksiyonuna bağlıdır.
Etkileme Fonksiyonu, alıcı yahut okuyucu merkezli bir fonksiyondur. Verici, alıcıyı çok zaman etkilemeye çalışır; ifadesinde karşı tarafı etkileyecek, yönlendirecek unsurlar bulunur.
Etkileme fonksiyonu, üslûpta kendisini, ikinci şahsa hitap, soru ve emir cümleleriyle gösterir: Nedim'in "Bir elinde gül, bir elde câm geldin sâkiyâ; Kangısın alsam gülü, yâ câmı, yahud ki seni?" beyti bildirişimin bu fonksiyonu üzerine kurulmuştur.
Algılama fonksiyonu: Kanal merkezli bir fonksiyondur, mesajın algılanmasını ve alıcı ile verici arasındaki temasın kurulmasını kolaylaştırmak için kullanılan bütün unsurları içine alır. Bir metinde sayfa düzeni, noktalama, yazı karakterlerinin şekli ve rengi, düzenlenmesi; şemalar, sınıflandırma çizelgeleri gibi anlamayı kolaylaştıran unsurlar bu görevi yerine getirirler.
Üst-dil fonksiyonu: Kod merkezli bir fonksiyondur. Üst-dil fonksiyonu, bir dil işaretinin yine o dil vasıtasıyla açıklanmasıdır. Bir dil, bir kelimenin başka bir kelimeyle açıklanmasına imkân verir; Vericinin kullandığı bir kelime alıcı tarafından anlaşılamıyorsa, bu şifrenin çözülmesi için verici, iki tarafın dil bilgisinin kesişim kümesinde bulunan terimlerden yararlanır. Dilin bu şekilde yine dil vasıtasıyla açıklanması, dilin üst-dil fonksiyonudur. Bu açıdan bakıldığında sözlüklerde bulunan kelime karşılıklarının tamamı üst-dildir.
Metinlerde "yani" tarzında başlayan açıklamalar bir üst-dil yaratır. Eşanlamlı kelimeler de çok zaman bu fonksiyonu yüklenir.
Estetik (bediî) fonksiyon: Bu fonksiyon, mesaj merkezlidir. Aynı mesaj, dilin çeşitli imkânları kullanılarak verilebilir; bunlar arasından birisi çok zaman estetik amaçlarla seçilir. Böylece hem mesaj verilmiş olur, hem de o mesajı verenin estetik tercihleri ifade edilmiş olur. Bu fonksiyona üslûp fonksiyonu adı da verilebilir. Bu fonksiyonla edebî eserlerde dil, nesneye geçişliliğini kaybeder, dikkati kendi üzerine çekerek bizzat kendisi bir estetik nesne haline gelir, geçişsizleşir. İfadenin çok anlamlılığı, ritmi, müzikalitesi vb. dikkatimizi nesneden uzaklaştırarak bizzat ifadeye yöneltir.
Bu fonksiyonun bir özelliği diğer fonksiyonlarla birleşerek yeni terkipler yaratması, onları değiştirmesidir. "yıldız yağmuru" sözü sadece çok sayıda meteor anlamında (référentiel) değildir; sadece bir istiare de değildir, ayrıca yeniliğiyle okuyucuyu etkileme fonksiyonunu da yüklenmiş bir ifadedir.
Bu fonksiyonlara bağlı olarak yeni bir metin tipolojisi ortaya çıkmıştır:
Yazarın objektif gerçeklikleri ifade ettiği metinler, haber fonksiyonlu metinler (textes référentiels)dir: İlmî yazılar, raporlar, objektif anlatımlar bu tiptendir. İfade fonksiyonlu metinlerde yazar duygularını ve şahsî fikirlerini ortaya koyma amacını taşır. Mektuplar, denemeler, lirik şiir bu gruba girer. Etkileme fonksiyonlu metinlerde yazar okuyucuyu ekilemek, meselenin içine sokmak, harekete getirmek amacını güder. İdeolojik edebiyat, reklâm metinleri bu gruptandır. Poetik metinler, çok anlamlılıkla yüklü olan metinlerdir. Her türlü metin çok anlamlı olabilir. Bu grubu kodlanmış edebî bir tür olan şiirle (poésie) karıştırmamak gerekir.
Üslûbu belirleyen esas olarak estetik fonksiyondur; ancak, yukarıda izah ettiğimiz diğer fonksiyonlar da doğrudan doğruya yahut saptırma yoluyla üslûba katkıda bulunurlar, birer üslûp fonksiyonu imiş gibi görev yaparlar: Nesneyi gösterme fonksiyonu yahut haber fonksiyonu, esas olarak nesnel haberleşmeye aittir ve bu karakteriyle daima şahsî olan üslûpla uyuşmaz niteliktedir. Bununla birlikte edebiyatta tahkiyede, tasvirde ondan yararlanılır. İfade fonksiyonu, yazarın heyecanlarını ve dygularını dile getirir. Üslûp, "ben"e ve şahsî ifadeye bağlı olduğundan bu fonksiyon, üslûp eğilimli bir fonksiyondur, üslûbu yakından ilgilendirir. Verici, alıcıyı etkilemek için değişik ifade biçimlerinden yararlanır, böylece etkileme fonksiyonu üslûpla ilgili bir fonksiyon halini alır. Algılama fonksiyonu, prensipte üslûpla ilgili değildir; istisnai olarak tipografik oyunlar ve sayfa düzenlemesi ona bir üslûp değeri kazandırır. Üst-dil fonksiyonu, temel olarak üslûp karşıtı bir fonksiyondur; çünkü dili yine toplumsal nitelikli olan dilin imkânlarıyla açıklar.
Bir fonksiyon aslî görevinden saptırıldığında bir üslûp değeri kazanır yahut yerini estetik fonksiyona bırakır. Her fonksiyonun saptırılması bir üslûplaşma olgusu yaratır:
Masallardaki "Zümrüdüanka" sözü nesneyi gösterme fonksiyonunu yüklenmiştir ama gösterdiği nesne, mantık terimiyle boş bir kümedir. Buradaki objektiflik, sahte bir objektifliktir. Edebî eserlerde yer alan hayalî nesneler, dilin nesneyi gösterme fonksiyonundan yararlardığı halde, bize bir şey ifade etmez, bu hayalî nesnelerin içi, yazarın açıklamalarıyla, tavsifleriyle doldurulur. İfade fonksiyonu da üslûp endişeleriyle saptırılabilir. Kendini ifade etme, meselâ büyük acılar söz konusu olduğunda yerini çok tarafsız bir anlatıma bırakabilir; buradan zengin yan anlamlar doğabilir. Etkileme fonksiyonu da edebî eserlerde saptırılabilir. Yazar yahut şairin bir nesneye yahut tabiata seslenmeleri bu tür bir sapma örneğidir. Üst-dil fonksiyonu saptırma yoluyla bir üslûp niteliği halini alabilir. Herkes tarafından bilinen bir kelimenin yerine bu kelimenin yerini tutacak ifadeler kullanılması üslûplaşma sağlayabilmektedir: Meselâ "süt" yerine bir yazıda hep "beyaz sıvı" ifadesinin kullanılması gibi.
