Victor Hugo, Kantemir'den esinlenmemiş olsaydı niçin Yüzyılların Söylencesi'nin önsözünde ondan yararlandığını açıklamıştır sorusu haklı olarak sorulabilir. Yazar, esin kaynaklarını açıklıkla göstermek alışkanlığındaydı. Nitekim bunu, Les Orientales (Doğu Şiirleri) ve Notre-Dame de Paris (Notre Dame'ın Kamburu)'de de yapmıştır. Ancak yaşının ilerlemesiyle gittikçe gururu artan Victor Hugo, yazınsal ürünlerini gizlere bürümeye başlamış ve artık esin kaynaklarını açıklamamıştır. Yüzyılların Söylencesi adlı yapıtı, Hugo'nun, Kantemir tarihi konusunda da, yanlış esin kaynağı göstererek okuyucularını yanılgıya düşürmeyi denediği bu dönemin bir ürünü olarak görünmektedir (120).

Osmanlı İmparatorluğu Tarihi D. Kantemir'in Doğu'yla ilgili tek tarihsel yapıtı değildir. Büyük Petro'nun Doğu'ya yönelik amaçları, bilgin prensin bu kez Müslüman toplumların din, sanat, yazın okullar, tıp, sözbilim, inaçlar, gelenekler, görenekler, folklor vb. gibi tinsel yaşamını konu edinen bir başka önemli yapıtında yerini buldu. Büyük Petro'nun kendisi, D. Kantemir'den bu yeni kitabı yazmasını istemiş ve yazarın yazmanı İan İlinnski'nin yaptığı Rusça çevirisinin ancak birinci cildi 1722'de basılmıştır (121). İslam Dünyası'nın sorunları, Büyük Petro'nun İran'a dönük Kafkas seferini hazırladığı sırada yeniden gündeme gelmişti. Askersel harekat henüz başlamıştı ve Çar Astırhan'da bulunuyordu; ancak onun adına sunulan bu kitabın basımı, Kantemir'le, kitabı basmakla görevli Rus Din İşleri Kurulu (Synode) arasında başlayan bir tartışmadan ötürü gecikiyordu. Din İşleri Kurulu, Kantemir'in Systeme de la Religion Mahomedane (Müslüman Dininin Dizgesi) başlıklı kitabının, Müslümanların dinlerinin karalandığı biçimindeki suçlamalara yol açabileceğinden korkuyordu. Bu nedenle kurul, kitabın yazarından İslamlık konusundaki bilgileri nereden aldığını sordu ve bunları aynı kitapta göstermesini istedi; yoksa basımını durduracağını bildirdi (122). Kantemir, Din İşleri Kurulu'nun isteği yerine getirmedi ve kitabı Çar'ın Buyruğu üzerine yazdığını, burada anlattığı olguların, Müslümanların arasında geçirdiği yirmi iki yıl süresince elde ettiği bilgi darağacını oluşturduğunu onurlu bir biçimde belirtti (123). Çar, Din İşleri Kurulu'na, hemen kitabın basılmasını ve gecikmeksizin kendisine gönderilmesini buyurarak bu tartışmayı kesip attı (124). Ne yazık ki, bu yapıtın ancak bir cildi (altı bölüm) basıldı; Müslümanların yönetim ve siyasa konularına ayrılmış ikinci cildi hiçbir zaman çıkmadı ve belki de hiç yazılmadı.

Müslüman Dinin Dizgesi Türklerin, Acemlerin ve arapların uygarlığı üzerine, tıpkı Osmanlı İmparatorluğu Tarihi gibi, bilgiler veren zengin bir kaynaktır; özellikle yazarın kişisel gözlemleri, küçük öyküler, tarihsel notlar ve Müslüman toplumunu iyi tanıyan birinin yaptığı pek çok eleştiriler için büyük bir önem taşımaktadır (125).

Kantemir, Çar'ın Doğu sorunları danışmanı Kont Tolstoi ve Amiral Apraxin'le birlikte yer aldığı imparatorluk meclisi üyesi olarak Derbent seferinde etkili bir görev aldı (126). 4 Temmuz 1722'de Kantemir ve ailesi Astırhan'a vardı. Başlıca görevi, Tolstoi'la birlikte seferin sivil danışmanlığını yapmak ve özellikle kendi sorumluluğuna bırakılan Doğu basımevini işletmekti. Volga üzerindeki bir gemiye yerleştirilmiş olan bu baskı makinesinde Arap Acem, Türk ermeni ve Hint harfleri bulunuyor ve yedi işçi çalışıyordu (127). Kantemir'in kaleminden çıkan Latince, Türkçe ve Fransızca yazılan Çar'ın İran'daki Türkmen oymaklarına gönderdiği bildiri burada basıldı (128). Türkçe yazılmış ve bir örneği Berlin Akademisi'nde bulunan (129) bu bildiri, 1722 yazında Kafkas ötesi oymakları arasında dağıtıldı (130).

D. Kantemir, Derbent yolunda Çar'a eşlik etti ve Teğmen Iushcov yönetiminde bulunan St. Alexndre gemisine, Hazar denizine doğru inmesini buyurdu. Bu gemi Sığlık bir yerde fırtınaya tutularak tüm ağrılıkları ve prens Kantemir'in birkaç elyazmasıyla birlikte battı. Böylece De Statu Aulae Othomanica ya da Histoire mahomedane depuis le faux prophete Mahomet Jusqu'au premier sultan ture (Peygamber Muhammed'den birinci sultanına değin İslam Tarihi) adlı kitap yitirildi (131). 1714yılında bu tarihi yazmaya başlayan Kantemir, burada sarayın ve Osmanlı kurumlarının geniş bir betimlemesini veriyordu. Kantemir, Derbent'ten birkaç mühendis ve yirmi atlıyla, Bayer'in De Muro Caucseo (1728) (Kafkas duvarı) adlı yapıtının yazılmasında kullandığı not taslaklarını (132) bıraktığı eski bir surun kalıntılarını görmek için bilimsel bir geziye çıktı. Kantemir'in belgeleri arasında bulunanbir çizelgeden çıkan sonuca göre o, Derbent çevresinde yer alan Hazar Denizi Bakü'den Çerkezistan'a kadar uzanan bölgeler için bir çeşit monografi yazmak düşüncesindeydi (133).İran seferi sırasında yakalandığı hastalığın ölümüne neden olması yüzünden bu tasarı gerçekleştirilemedi (1723). Ancak o bize, Romanya Akademisi'nce yayımlanan, gördüğü anıtlar üzerinde Latince yazılmış notlar, geçtiği köy ve kasabalarla ilgili planlar, çeşitli desenler ve taslaklar bıraktı (134).

Kantemir'in Doğu'da belirli bir yankı yapan bir başka yapıtı, 1698'de Yaş'ta Rumence ve Grekçe olarak iki dilde yayımlanan Tanrıbilimsel-Felsefesel Divan ya da Bilgenin Dünyayla Çekişmesi başlığını taşıyan denemesidir (135). Grekçe-Rumence Divan'ın yazarı, Hafız'ın Divan'ını ve Acem ozanı Sadi'nin Gülistan'ını tanıyordu (136). Daha 1705'te Kantemir'in Divan'ını Antakya Süryani Pariği bilgin Athanese Dabbas, Salahü'l-hakim ve Fesadü'l alemü'd damim (Bilgenin esenliği ve kahrolası dünyanın deliliği) başlığı altında Arapçaya çevirdi. Bu çeviri, şimdiye değin altı kopyasının bulunduğu Orta Doğu ülkelerinde elden ele dolaştı (137). Altıncısı Paris'te Bibliotheque Nationale'de Arapça yazmalar arasında 6165 numarada bulunmaktadır;1124/1710'da kopya edilen bu yazma, bir önsözü, birincisi 84, ikincisi 85, sonuncusu 74 başlığı işleyen üç bölümü ve bir sonucu içermektedir. Henüz karanlıkta kalan bir nedenle belki de ona daha büyük bir değer ve yetki vermek için çevirmen, asıl metni St. Basile'in yazdığını belirtmektedir (138).

Son olarak Kantemir'in Doğubilim uğraşlarıyla ilintisi olan ve Bantisch Kamensky'nin yazdığı prensin yaşam öyküsünde alınan sonucu yapıtını, Arap Dilinin Dizgesi'ni (Systeme de la langue arabe) belirtelim (139). Büyük Petro'nun adına sunulan ve1722'de St. Petersbourg'da basılan bu yapıtın üzerinde durulmamış ve derinliğine incelenmemiştir.

D. Kantemir, Doğu uygarlığı üzerinde kendisinden bekleyebileceğimiz bir bireşim yapmadı Bunnula birlikte o, Osmanlı tarhi Sultanları konusunda temel bir kitabın, Türkbilim, Arap, İran Tatar,Kafkas araştırmaları sorunlarına değinen ve Kendisin rusya'nın ilk bilimcilerinden biri yapan birçok yapıtın yazarıdır. Onunkinden sonra yayımlanan hemen hemen tüm Osmanlı İmparatorluğu tarihleri, Hammer'in anıtsal tarihinin basılmasına değin, bilgin Boğdan prensinin adına onurlu bir yer veriyorlardı. Alışılmamış bir sertlikle Avusturyalı bilgin, kendi söylediğine göre, İslam araştırmaları alanında gerçek bir bilge olarak değer verilen öncelinin bilimsel saygınlığına öldürücü bir darbe vurdu.Hammer, kendi görüşünü, "Prens Kantemir, yüksek düzeyde bilgin olacak yerde, Arapça ve Frasçada yüksek ölçüde bilgisizdi" diye belirtirken Kantemir'i, "seçkin bilgin" olarak netileyen Sir William Jones'u da sertçe yerdi (140). Üstelik Hammer onu, Osmanlı tarihinin gerçek Doğu ve Batı kaynaklarını tanımamakla suçlamış, yazarına duyulan saygıdan ötürü sürüp gelen birkaç coğrafi yanlıştan ötürü kınamıştır. Avusturyalı tarihçi, Kantemir'in yapıtını, yazıldığı dönemin bilimsel ortamına yerleştirilmemiş, ancak onu kendi alanında bir yüzyıldan beri gerçekleşmiş olan gelişmelerden yararlanan bir bilginin yalın bakışlarıyla değerlendirmek yanılgısına düşmüştür. Üstünkörü gezginlerin gülünç öyküleriyle dolu olan zamanın Doğubilim kaynakçasına, Boğdan prensi, Doğu Dünyası'na ilişkin gerçek derin bilgiyi, kendisine haklı olarak Avrupa'da ünlü yapan bilimsel doğruluk ve nesnellikle birleştirerek önemli bir katkıda bulundu.

NOTLAR
* Gazi Eğitim Enstitüsü Öğretim Üyesi
** La conctribution de Dèmètere Cantemir aux ètudes orientales, Turcica, Revuve d'etudes turqes, VII (Paris-Strazbourg, 1975), s.205-232. Bu incelemenin Türkçe çevirisinin basımı için gerekli izni sağlayan Turcica dergisinin yazmanı sayın Jean-Louis Bacque-Grammont'a teşekkürü borç bilirim (Z. A.).
1 Dimitrie Cantemir, Istoria ieroglifica, şurada: Opere Comlete, c. IV, Bucarest, 1973, s. 185.
2. İon Neculce, Letopisetul Tarii Moldovei dela Dabija-voda la loan-voda Mavrocordat, Bucarest, 1955, s. 172.
3. Nicolae Costin, Carte pentru descalecatul dintai al Moldovei, şurada: M. Kogalniceanu, Letopisetele Tarii Moldovei, c. II, Bucarest, 1872, s. 35.
4. D. Cantemir, Istoria creşterii şi descreşterii Imperiului otoman, şurada: Operele principelui Demetriu Cantemir, c. IV, Bucarest, 1872, s. 626; Aynı yazar, Viata lui Constantin Cantemir, Bucarest, 1960, s. 1; Aynı yazar, Descrierea Moldovei, şurada: Opere Complete, Bucarest, 1973, s. 281.
5. T.S. Bayer, Vita principis Demetrii Cantemirii, şurada: Operele principeleui Demetriu Cantemir, c.VII, Bucarest, 1891, s. 5; Bantisch Kamensky, Le prince Cantemir, (Dimitri), şurada: Illustration de la Russie ou galerie des personnages les plus remurguables de cet empire sous le regne de Pierre le Grand, ouvrage ecrit d'apres les actes manuscrits des archives de Moscou, Paris, 1829, s. 392; Vita et elogium principis Demetrii Cantemyrii, şurada: Emil Pop, D. Cantemir şi Academia din Berlin, şurada: Studii, Revista de istorie, c. XXII / 5, Bucarest, 1969, s. 842; N. Tindal, The life of the prince Cantemir, şurada: The history of the growth and decay of the othoman empire, London, 1734-1735, s. 455.
6. Grande encyclopedie, inventaire raisonne des sciences, des lettres et des arts, par une societe de savants et de gens de lettres, c. IX, Paris, (tarihsiz), s. 109; Encyclopaedia britannica, c. IV, Chicago-London, 1966, s. 803; Meyers grosse Konversation-Lexikon, c. X, Leipzig-Vienne, 1905, s. 577; Dizionario enciclopedico italiano, c. II, Rome, 1955, s. 721; Winkler Prins Encyclopedie, c. V, Amsterdam-Bruxelles, 1949, s. 476.
7. Ernst Ludwig Gerber, Historisch-biographische der Tonkünstler, Leipzig, 1790, s. 344.
8. Al. Charon ve F. Fayolle, Dictionnaire historique des musiciens, artistes et ama teurs, morts et vivants, Paris, 1810; Fr. J. Fetis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie generale de la musique, c. III, Bruxelles, 1836; Encyclopedyja powszechna, Varsovie, 1863; Ottuv Slovsnik Nany, Prague, 1892; Kâzım Uz, Musiki İstilahatı, Ankara, 1964; Guido Gatti ve Alberto Basso, La musica, Dizionario, c. I, Turin, 1968; Viorel Cosma, Muzicieni români, Lexicon, Bucarest, 1970.
9. Stefan Ciobanu, Dimitri Cantemir in Rusia, şurada: Analele Academiei Române, Mem. Sect. Lit., dizi III, c. II, Bucarest, 1924, s. 59.
10. Viorel Cosma, 300 de ani dela naşterea lui D. Cantemir, personalitate musicala de prestigiu universal, şurada: Luceafarul, 33, Bucarest, 1973, s. 6.
11. Octavien de Guasco, Satyres de Monsieur le prince Cantemir, avec l 'histoire de sa vie, Traduites en françois, Londres, 1749, s. 140.
12. Marcelle Ehrhard, Le prince Cantemir â Paris (1738-1744), Paris, 1938, s. 213; Helmut, Grasshoff, A.D. Kantemir und Westeuropa, Ein russischer Schriftsteller des 18. Jahrhunderts und seine Beziehungen zur westeuropaischen Literatur und Kunst, Berlin, 1966, s. 129-142:
13. Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, c. VIII, Roma, 1939, s. 777.
14. D. Cantemir, Histoire de I'Empire othomân, oîı se voyent les causes de son agrandissemeıit et de sa decadence, c. I, Paris, 1743, s. 177.
15. I. Neculce, a.g.y., s. 257; N. Costin, a.g.y., s. 89.
16. D. Cantemir, Histoire de I'empire othoman, c. I, s. 177.
17. Teodor burada, Scrierile muzicale ale lui Dim. Cantemir, şurada: Analele Academie, Române, Mem. Sect. Lit., dizi II, c. XXXII, Bucarest, 1909-1910, s. 143.
18. V. Cosma, Göst. yer.
19. T. Burada, a.g.y., s. 80.
20. Göst. yer.
21. Halil Bedü Yönetken, Dimitrie Cantemir dans !'histoire de la musique turque, Actes du colloque international des civilisations balkaniques, Sinaia 8-14 juillet 1962, s. 149. '
22. P. Giambattista Toderini, De la Litterature dcs Turcs, c. I, Paris, 1789, s. 220.
23. Georges Breazul, La bicentenarul naşterii lui Mozart, Bucarest, 1957, s. 160.
24. Franz Josef Sulzer, Geschichte des transalpinischen Daciens, Vienne, 1781, Tablo II, no. l.
25. Octavian Lazar Cosma, Hronicul muzicii româneşti, Bucarest, 1973, s. 394; Vasile Tomescu, Histoire des relations musicales entre la France et 1a Roumanie, premiere partie des origines au commencement du XXe siècle, Bucarest, 1973, s. 204-205.
26. Recueil de cent estampes representant differentes nations du Levant, tirèes sur les tableaux peint d'après nature en 1707 et 1708 par les ordres de M. De Ferriol ambassadeur du roi á'la Porte, et gravèes en 1712 et 1713 par les soins de Mr. Le Hay, Paris, 1714, Önsöz, sayfa numarasız.
27. Eugenia Papescu-Judet, Dimitri Cantemir muzicianul, şurada: Magazin istoric, 32/11, Bucarest, 1969, s. 80.
28. D. Cantemir, Histoire de I'empire othoman, c. I, s. 177.
29. Auguste Boppe, Les peintres du Bosphore au dix-huitime siecle, Paris, 1911, s. 27.
30. Raouf Yekta, Musique orientale. Le compositeur du pechrev dans le role mode
nihavend, La Revue musicale, c. VIl / 5; Paris, 1907, s. 117-121.
31. V. Cosma, göst. yer., s. 6.
32. A. Fochi, Dimitrie Cantemir etnograf şi folclorist, şurada: Revista de etnografie şi folclor, IX / l, Bucarest, 1964, s. 88.
33. D. Cantemir; Histoire de I'empie othoman, c. I, s. 177; P.G. Toderini, göst. yer., c. I, s. 218.
34. Eugenia Popescu-Judet, göst. yer., s. 8.
35. P.G. Toderini, göst. yer., c. I, s. 219.
36. Sayın N. Beldiceanu'nun mektubu, Paris, 10 Aralık 1972.
37. D. Cantemir, Histoire de I'empire othoman oü se voyent les causes de son agran- dissement et de sa decadence, c. I, Paris, 1743, s. 177.
38. Antoin-Louis Castellan, Moeurs, usages, costumes des Othomans et abrègè de leur histoire, par A.-L. Castellan, auteur des Lettres sur la Moree et Constantinople, avec des eclaircissements tires d'ouvrages orientaux et communiques par M. Langles, c. VI, Paris, 1812, s. 217; Guillaume-Andre Violloteau, Description de 1'Egypte ou recueil des observations et des recherches qui ont ètè faites en Egypte pendant I'èxpèdition de 1'armèe française, Paris, 1812, s. 21 ; François-Joseph Fetis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie gènèrale de 1a musique, c. III, Bruxelles, 1836.
39. Raouf Yekta, göst-yer., s. 118.
40. Eugenia Popescu-Judet, göst. yer., s. 81.
41. Vasile Vasile, Dimitrie Cantemir muzicianul, şurada: Cotemporanul, 1396/ 33; Bucarest, 1973.
42. D. Cantemir, Histoire de I'empire othoman, c. I, s. 178.
43. Göst. yerde.
44. T.S. Bayer, Vita principis Demetrii Cantemirii, şurada: Operele principelui Demetrius Cantemir, c. VII, Bucarest, 1891, s. 5.
45. E.L. Gerber, Historisch-biographisches Lexikon, der Tonkünstler, Leipzig, 1790, s. 344; F.J. Fetis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie generale de la musique, c. III, Bruxelles, 1836, s. 38; Raouf Yekta, göst. yer., s. 119.
46. Teodor Burada, Scrierile muzicale ale lui Dim. Cantemir, şurada: Analele Academici Române, Mem. Sect. Lit., dizi II, c. XXXII, s. 87.
47. D. Cantemir, Histoire de l'empire othoman, c. I, s. 178.
48. Paul Rycaut, The present state of the Ottoman Empire, London, 1668; Histoire de l'ètat prèsent de l'Empire ottoman, Paris, 1670.
49. P.P. Panaitescu, Le prince D. Cantemir et le mouvement intellectuel russe sous Pierre le Grand, Revue des Etudes Slaves, c. VI/ 3-4, Paris, 1926, s. 250.
50. Weber, Mèmoires d'un ministre ètranger rèsident á Saint - Petersbourg, La Haye, 1725, s. 379.
51. Bantisch Kamensky, Le prince Cantemir (Dimitri), şurada: Illustration de la Russie ou galerie des personnages les plus remarquables de cet empire sous le règne de Pierre le Grand, Paris, 1829, s. 389.
52. Devlet Belgeliği sayın müdürü Richard Blass'ın mektubu, Viyana, 20 Eylül 1973.
53. Lettre de D. Cantemir à Pierre le Grand, (s. 1.), janvier 1718, şurada: St. Ciobanu, Dimitrie Cantemir in Russia, şurada: Analele Academiei Romàne, Mem. Sect. Li., dizi III, c. II, Bucarest, 1924, s. 102.
54. Memoire de D. Cantemir sur la situation des pays roumains en 1711, St. Ciobanu, göst. yer., s. 134,
55. Memoire de D. Cantemir (büyük bir olasılıkla Büyük Petro'ya gönderilmiş) sur la situation des pays roumains en 1718, St. Ciobanu, göst. yer., s. 134.
56. Weber, göst. yer., s. 379.
57. O. Guasco, Satyres Monsieur le prince Cantemir, avec l'histoire de sa vie, Traduites en françois, London, 1749, s. 66.
58. A Iist of the subscribers, şurada: D. Cantemir, The history of the growth and decay of the othoman Empire, London, 1734-1735, s. 1.
59. M. Ehrhard, Le prince Cantemir à Paris, (1738-1744), Paris, 1938, s. 27.
60. Alexandru Dutu, Destinul unei opere istorice, şurada: Magazin istoric, 49, Bucarest, 1971, s. 77.
61. Sidney Lee, Dictionary of the national biography,. c. LVI, London, 1892, s: 405- 406.
62. A. Dutu, göst. yer., s. 78-79.
63. Göst. yer., s. 79.
64. Göst. yer., s. 77.
65. Kantemir'in bilinmeyen birine mektubu, Londra, 6 Ağustos 1736. şurada: H. Grasshoff, A.D. Kantemir und Westeuropa, Berlin, 1966, s. 282.
66. O. Guasco, göst. yer., s. 64.
67. R. Limouzin-Lamothe, Desmolets, şurada: J. Balteau et Prèvost, Dictionnaire de biographie française, c. X, Paris, 1962, s. 1464-1465.
68. M. Ehrhard, göst. yer., s. 199.
69. V. Mihordea, Note cu privire la Antioh Cantemir, Bucarest, 1964.
70. Pierre-Nicolas Demolets, Epitre, şurada: D. Cantemir, Histoire de I'Empire othoman, c. I, Paris, 1743, sayfa numarasız.
71. Firmin-Didot, Nouvelle biographie gènèrale, c. XXXVI, Paris, 1862-1866, s. 759-760.
*** "Bu kitap, kendi türünde eşi bulunmaz bir yapıttır" (Çeviren).
72. D. Kantemir, Geschicte des Osmanischen Reich nach seinem Anwachse und Abnehmen, Hambıırg, 1745, s. 28.
73. O. Guasco, a.g.y., s. 63-64; H. Grasshoff, a.g.y., s. 119.
74. Christian-Gottlieb Jocher, Allgemeines Gelehrter Lexikon, c. I. Leipzig, 1750.
75. Voltaire, Histoire de Charles XII, roi de Suède, Bâle, 1731, s. 220-221.
76. Voltaire'in Antioche Cantemir'e mektubu, Cirey en Champagne, 13 Mart 1739, şurada: The complete works of Voltaire, c. XC, Genève, 1970, s. 281.
77. Voltaire'in Antioche Cantemir'e mektubu, Cirey en Champagne, 19 Nisan, 1739,
göst. yer., c. CX, s. 344.
78. Voltaire, Histoire de Charles XII roi de Suède, Paris, 1822, s. 209.
79. Göst. yer.
80. Voltaire, La Russie sous Pierre 1e Grand, şurada: Oeuvres historiques, c. I, Paris, 1957, s. 485.
81. Voltaire, Histoire de Charles XII, Oeuvres historiques, c. I, Paris, 1957, s. 191.
82. Voltaire La Russie sous Pierre 1e Grand, göst. yer., s. 486.
83. Voltaire, Histoire de Charles XII; göst. yer., s. 315.
**** Doğrusu Hoca Sadeddin Efendi (Çeviren)..
84. Voltaire; Essai sur les moeurs et I'esprit des nations, c. I, Paris, 1963, s. 822.
85. Voltaire, a.g.y., c. I, s. 812; D. Cantemir, Histoire de I'Empire othoman, c. I,
Paris, 1743, s. 99. -
86. Voltaire, a.g.y., c. I, s. 827; Cantemir, a.g.y., c.-I, s. 112.
87. Voltaire, a.g.y., c. II, s. 158-159; Cantemir a.g.y., c. II, s. 49 ve 60.
88. Voltaire, a.g.y., c. II,.s. 767; Cantemir, a.g.y., c. II, s. 89.
89. Voltaire, a.g.y., c. I, s. 805-806; Cantemir, a.g.y., c I, s. 53.
90. Voltaire, a.g.y., c. I, s. 814; Cantemir, a.g.y., c. I, s. 100,
91. Voltaire, a.g.y., c. II, s. 79-80; Cantemir, a.g.y., c. I, s. 128-131.
92. William Jones, A prefactory discourse on the history of the Turks, şurada: A la mèmoire of the life, writings and correspondence of sir William Jones, par Lord Pegnmouth, London, 1806, s. 599.
93. Göst. yer.
94. Göst. yer. s. 600.
95. Göst. yer.
96. Göst. yer. s' 601'
97. Edward Gibbon, History of the decline and fall of the Roman Empire, c. VII,
London, 1788,, s. 64 ve 202.
98. E. Gibbon, a.g.y., yay. J.B. Bury, c. V, London, 1898, s. 393, not 203; c. VII, London, 1900,s. 24, not 66; s. 34, not 88; s. 199, not 103; s. 202, not 114.
99. Arnold Toynbee, A study of history, c. VIII, London, 1954, s. 194.
100. A.D. Xenopol, Istoria Romanilar din Dacia Traiana, c. III, Madrid, 1954, s. 139; N. Iorga, Istoria literaturii remâne in secolual XVIII-lea (1688-1821), c. I, Bucarest, 1969, s. 259.
101. Mihail Roller, Istoria R.P.R., Bucarest, 1956, s. 269; P.P. Panaitescu, Tratatu1 de alianta dintre Moldava şi Rusia din 1711, 250 de ani de la încheierea lui, şurada: Studü Revista deistoric, c. XIV / 4, Bucarest, 1961, s. 908; Istoria Romineii Academia Republicii Populare Romine, c. III, Bucarest, 1963, s. 215; c. I. Gulian, Dimitrie Cantemir, un mare patriet şi carturar, şurada: D. Cantemir, Descrierea Moldovei Bucarest, 1955, s. 5 ve 9.
102. N. Iorga, Istoria Iieteraturii romane in secolul a1 XVII lea (1688-1821), c. I, Bucarest, I960, s. 310.
103. M. Ehrhard, Le prince Cantemir â Paris, (1738-1744), Paris, 1938, s. 202.
104. Marcel Romenescu, Cantemir, Montesqiueu et Marsigli, şurada: Omagiu Iui C. Guierescu, Bucarest, 1944, s. 415.
105. Luigi Fernando Marsigli, L'ètat militaire de I'Empire ottoman, ses progrès et sa decadence, Amsterdam, 1732.
106. La Croix, Etat gènèral de I'Empire ottoman, Paris, 1695.
107. D. Cantemir, Monarchiorum physica examinatio, şurada: Studia Revista de istorie, IV / l, Bucarest, 1951, s. 218-229.
108. Guy Steffan Truman ve Willis W. Pratt, Byron's Don Juan, c. II, Austin, 1957, s. 495.
109. a.g.y., c. IV, s. 135 ve 147.
110. D. Cantemir, Histoire de I'Empire othoman, oü se voyent les causes de son agrandissement et de sa dècadence Paris, 1743, c. I, s. 36, 86 ve 136.
***** Kâhya Kadın (Çeviren).
111. G.S. Truman ve W.W. Pratt, a.g.y., c. III, s. 30-31.
112. Paul Berret, Prèface, Victor Hugo, Lègende des Siectes, c. I, Paris, 1921, s. XV
113. D. Cantemir, a.g.y., c. I, s. 128-131.
114. P. Berret, a.g.y., c. I, s. LXVII.
115. Göst. yer., c. II, s. 450.
116. Göst. yer., s. 439.
117. Göst. yer., s. 439.
118. Gös. yer., s. 451.
119. Hèlène Vacaresco, Poèsies roumaines, şurada: Journal de l'Universite des anna
les, c. V / 18, Paris, 1911, s. 295.
120. P. Berret, a.g.y., c. I, s. LXVII.
121. D. Kantemir, Kniga sistima ili sostoinaie muhammedanskoi religii, St. Petersburg, 1722.
122. Dècision du synode russe sur le système de la rèligion mahomedane, şurada: St. Ciobanu, Dimitrie Cantemir în Russia, Analele Academiei Remâne, Mem. Sect. Lit., dizi III, c. II, Bucarest, 1924, s. 143.
123. Rèponse de D. Cantemir au synode, (s. l.), (d.s.), şurada: St. Ciobanu, a.g.y., s. 144-145.
124. P.P. Panaitescu, Le prince Dèmètre Cantemir et le mouvement intellectuel russe
sous Pierre le Grand, şurada: Revue des ètudes slaves, c. VI / 3-4, Paris, 1926, s. 252; Aynı yazar, Dimitrie Cantemir, viata şi opera, Bucarest, 1958, s. 213-214.
125. Mihail Guboglu, Dèmetrie Cantemir orientaliste, şurada: Studia et acta orientalia, c. III, Bucarest, 1960, s. 153.
126. N. Tindal, Öhe ıife öf prince Cantemir, şurada : The history of the growth and decay of the othoman Empire, London, 1734-1735, s. 458.
127. St. Ciobanu, a:g.y., s. 47.
128. Grigore Nandriş, Rumanian exiles in 18-th century Russia, Revue des etudes roumaines, c. I, Paris, 1953, s. 54. 131 N. Tindal, göst. yer.; Bantisch Kamensky, Le princeCanıemir, (DimitriJ, şurada: Illustration de la Russie ou galerie des personnages les plus remarquables de cet em- pire sous Ie r~gne de Pierre le Grand, Paris, 1829,s. 391.
129. Manifeste de S.M. l'Empereur Pierre I en Perse, fait par Ie prince Cantemir, Archives centrales de I'Academie des Sciences de la R.D. Allemande, I-V, 3, s. 77-78.
130. St. Ciobanu, göst. yer., s. 47.
131. N. Tindal, göst. yer.; Bantisch Kamensky, Le princeCanıemir, (Dimitri), şurada: Illustration de la Russie ou galèrie des personnages les plus remarquables de cet empire sous Ie règne de Pierre le Grand, Paris, 1829,s. 391.
132. St. Ciobanu, göst. yer., s. 47.
133. George Valson, Dimitrie Cantemir ca geograf, şurada: Opere alese, Bucarest, 1971, s. 564; Aynı yazar, Opera geografica principalui Dimitrie Cantemir, a.g.y., s. 577.
134. D. Cantemir, Collectanea orientalia. Principis Demetrii variae schaedae et excerpta et autographa descripta, şurada: Operele principelui Demetriu Cantemir, c. VII, Bucarest, 1865.
135. D. Cantemir, Divanul sau galceava inteleptului cu lumea sau giudeful sufletului cu trupul, Jassy 1698.
136. Virgil Candea, Studiu introductiv, şurada: D. Cantemir, Divanul, Bucarest, 1969, s. XXIV.
137. Virgil Candea, Dimitrie Cantemir un ambasador aI spiritualitatii româneşti, şurada: Sciteia, Bucarest, 10 Aralik 1970.
138. Joseph Nasrallah, Catalogue des manuscrits du Liban, c. III, Beyrouth, 1961, s. 194.
139. Bantisch Kamensky, a.g.y., s. 390.
140. J. de Hammer, Sur I'histoire du prince Cantemir, Journal Asiatique, dizi III, c. IV, Paris, 1824, s. 34.

Çev. Zeki ARIKAN*