edebiyatokyanus
İÇERİK  
  ANA SAYFA
  YAZILAR
  ARAŞTIRMA-İNCELEME
  => Bedevilik-Barbarlık ve İnsanlk Tarihi-Sina Akşin
  => Tarih Felsefesi-Dr. Ali Şeriati
  => Görüşlerim-Sultan Galiyev
  => Kemal Tahir'in felsefi düşüncesi ve Devlet Ana
  => Sanat Anlayışım-Orhan Kemal
  => Çağın Dini: Humanizm-Cemil Meriç
  => Demokrasi Demopedidir-Cemil Meriç
  => Demokrasi Paradigması ve Sonrasız Modernlik-Yiğit Tuncay
  => Karl Popper'in Bilim Felsefesi-Hasan Engin Şener
  => Cemil Meriç'in Dil ve Edebiyat Üzerine Düşünceleri- Arş. Gör. Oğuzhan KARABURGU
  => Tiyatro San'atının Kaynağı 1-Refik Ahmet Sevngil
  => Tiyatro San'atının Kaynağı 2- Refik Ahmet Sevngil
  => Tiyatro San'atının Kaynağı 3- Refik Ahmet Sevengil
  => Gizli Halk Musikisinin Hakiki Karakteri Dindışıdır-Vahid Lütfi Salcı
  => YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE- R. FİLİZOK
  => AŞK[1] (Amour)-Elisabeth Sayın
  => Dil Bilimi Terimleri-Yard. Doç. Dr. Safiye AKDENİZ
  => BİR METİN yahut EDEBÎ ESER LİSE VE ÜNİVERSİTE DÜZEYİNDE NASIL İNCELENMELİ? -Anne-Marie ALBİSSON
  => DİL İLE BİLDİRİŞİMİN (communication) TEMEL ELEMENTLERİ-Prof. Dr Rıza FİLİZOK
  => BYRON, LAMARTİNE-Jale Parla
  => TAHİR ALANGU’NUN FOLKLOR ANLAYIŞI
  => HİKAYECİLİK DERSLERİ
  => TÜRKİYE’DE DENEME VE ELEŞTİRİNİN GELİŞİMİNDE ORHAN BURİAN’IN YERİ (tez)
  => EDEBİYAT ÖĞRETİMİ ÜZERİNE TASVİRÎ BİR DENEME
  => YAZI DEVRİMİNİN ÖYKÜSÜ
  => CUMHURIYET DÖNEM! TÜRK ŞİİRİ VE BEHCET NECATIGiL
  => ROMANLARDA 27 MAYIS İHTİLÂLİ
  => HİLMİ YAVUZ ŞİİRİNE METİN-MERKEZLİ BİR BAKIŞ
  => YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU’NUN ROMANLARINDA CİNSELLİK
  => KİRALIK KONAK’TA MADAME BOVARY
  => ADNAN BENK VE TÜRKiYE’DE MODERN EDEBİYAT ELEŞTİRİSİ NURİ AKSU-tez
  => GELENEKSEL ROMANA KARŞI ROMAN: ANTİ ROMAN
  => ROMANININ TARİHSEL BOYUTU ÜZERİNE BİR İNCELEME Sedat ...
  => XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATINDA VOLTAİRE VE ROUSSEAU ÇEVİRİLERİ
  => AHMET VEFİK PAŞA’NIN ÇEVİRİLERİNDE OSMANLILAŞAN MOLİÈRE
  => Osmanlı Dönemİ Türk Romanının Başlangıcında Beş Eser
  => Kıbrıs Türk Edebiyatı
  => Halide Edib-Adıvar Döneminde ve Romanında Feminizm
  => ERKEN DÖNEM TÜRK EDEBİYATINDA KÖYLÜLER
  => TÜRK GÖÇER ŞAİRLERİNE AİT ESERLER
  => KARŞILAŞTIRMALI EDEBİYAT BİLİMİ ve BİR UYGULAMA
  => SAFAHAT’TA EDEBİYATA AİT UNSURLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME Abdullah ...
  => EDEBİYAT ÖĞRETİMİ ÜZERİNE TASVİRÎ BİR DENEME Ersin ÖZARSLAN*
  => SÖZ VE ÖZ
  => BATI TRAKYA TÜRK EDEBİYATI
  => YAVUZ BÜLENT BAKİLER’İN, “ŞAŞIRDIM KALDIM İŞTE” ŞİİRİNE EDEBÎ
  => TANPINAR’IN ŞİİR ANLAYIŞI VE ŞİİRİNİN KAYNAKLARI
  => Bir Cumhuriyet Kadını Şükûfe Nihal
  => KUVAYI MİLLİYE HAREKETİNE YÖNELTİLEN İTHAMLAR
  => MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE FRANSIZ GAZETECİNİN MUSTAFA KEMAL İLE TEMAS VE GÖRÜŞMELERİ
  => YURTTAŞ GAZETECİLİĞİ
  => RUSLARIN TÜRK TOPRAKLARI ÜZERİNDE YAYILMASI
  => BİR ÇAĞDAŞLAŞMA MODELİ OLARAK ATATÜRKÇÜLÜK
  => Mâni ve Bilmecelerimizde Geçen Meyve Adlarının Türkçe’deki Kullanımları Üzerine Bazı Tespitler
  => Şerif Benekçi’nin Romanlarında İnsan ve Toplum
  => A. Nihat Asya’nın Şiirlerinde Ölüm Kavramının Kullanımları Üzerine
  => Zafer HanIm’In AŞk-I Vatan RomanIBaĞlamInda KadIn
  => DİLBİLİM TARİHİNE BİR BAKIŞ
  => DİLBİLİM ARAŞTIRMALARI
  => DİLBİLİM (Linguistics)
  => Edebiyat Teorileri
  => EDEBİYAT TEORİSİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ
  => HALK EVLERİNİN KURULUŞU VE ÇALIŞMALARI
  => Ülkemizin Kaçırdığı En Büyük Eğitim Projesi: Köy Enstitüleri
  => BİLİM FELSEFESİ Prof.Dr. Mustafa Ergün
  => EDEBÎ METİNLER IŞIĞINDA DOĞU KÜLTÜRLERİNİN BATIYA ETKİLERİ VE BATIDA TÜRK İMGESİ ∗
  => ZİYA PAŞA’NIN “ŞİİR ve İNŞÂ” MAKALESİ Ali DONBAY
  => TATAR EDEBİYATININ GELİŞİMİ
  => OSMANLI ŞİİRİNE SANAT ONTOLOJİSİYLE YAKLAŞMAK ÜZERİNE
  => SÜLEYMAN NAZİF’E GÖRE İRAN EDEBİYATININ EDEBİYATIMIZA TESİRİ
  => EDEBİYAT ÖĞRETİMİ ÜZERİNE TASVİRÎ BİR DENEME -
  => ÖZNE KARAKTER NESNE KARAKTER Agusto Boal
  => İSLAMDA TRAGEDYA KAHRAMANI TRAGEDYA ÖRNEKLERİ Metin And
  => İSLAMDA TRAGEDYA KAHRAMANI TRAGEDYA ÖRNEKLERİ Metin And 2
  => DOĞU VE BATI KÜLTÜRLERİNDE DÜŞSEL YARATIKLAR Enis Batur
  => TANPINAR ÜZERİNE NOTLAR Selahattin Hilav
  => DÖRT BİN YIL ÖNCE TÜRKLERDE TİYATRO Refik Ahmet Sevengil
  => SELÇUKLU TÜRKLERİNDE DRAMATİK EĞLENCELER Refik Ahmet Sevengil
  => ANADOLU'DA DİNİ TEMAŞA Refik Ahmet Sevengil
  => OSMANLILARDA DRAMATİK EĞLENCELER Refik Ahmet Sevengil
  => ORHAN KEMAL'İN YAPITLARI Türk Gerçekçiliğinin Gelişmesinde Yeni Bir Aşama
  => ORHAN KEMAL'İN YAPITLARI Türk Gerçekçiliğinin Gelişmesinde Yeni Bir Aşama 2
  => ELEŞTİRİ VE HİCİV Johann Gottfried Herder
  => ROMAN Octavio Paz
  => YENİ TÜRK EDEBİYATI ARAŞTIRMALARI
  => ESKİ TÜRK DİLİ ARAŞTIRMALARI
  => ESKİ TÜRK EDEBİYATI ARAŞTIRMALARI
  => YENİ TÜRK DİLİ ARAŞTIRMALARI
  => HALK EDEBİYATI ARAŞTIRMALARI
  => DİL SORUNLARI
  => ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ARAŞTIRMALARI
  => MAKALELER
  => edebiyat tezler
  => İNCELEME ARAŞTIRMA
  => İNCELEME
  => Medeniyetin Demir Pençesi Eksen Çağı
  => DEDE KORKUT DOSYASI
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 1
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 2
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 3
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 4
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 5
  => TÜRK EDEBİYATI İNCELEMELERİ 6
  => Halk Şiiri, Gerçeküstücülük, Destan.
  => En Uzun Gece: Sahte Bir Roman - İzzet Harun Akçay
  => ARAŞTIRMACILAR İÇİN KAYNAKLAR
  => DOĞU EDEBİYATI
  => DOĞU EDEBİYATI - KİTAPLIK
  => TÜRK LEHÇELERİ ÇEVİRİ SÖZLÜĞÜ
  => İLETİŞİM ÇAĞINDA AŞIKLIK GELENEĞİNİN GELECEĞİ
  => ÂŞIK EDEBİYATI BÜTÜNÜ İÇİNDE SİVAS'TA VE ADANA'DA ÂŞIKLIK GELENEĞİNİN ORTAK VE FARKLI YANLARI
  => Türkiyat Araştırmaları 1
  => Türkiyat Araştırmaları 2
  => Türkiyat Araştırmaları
  => Türkiyat Araştırmaları 4
  => Türkiyat Araştırmaları 5
  => Bir Toplum Mimarı Olarak Yahya Kemal
  => Tanzimat Romanlarında Melodramın İdeolojik İşlevleri
  => Söz Sanatları Bakımından ‘Parçalı Ham’ Şiirler
  => İNCELEMELER.
  => İNCELEME..
  => İNCELEME...
  => İNCELEME....
  => İNCELEME.....
  => İNCELEME ŞİİR
  => İNCELEMELER.....
  => İNCELEMELER.,
  => İNCELEMELER,.
  => Edebiyat Sosyolojisi
  => Sosyalist Realizm Kavramının Ortaya Çıkış Süreci
  => toplumcu gerçekçilik
  => PEYAMİ SAFA.
  => Yeni Türk Edebiyatı
  => YENİ TÜRK A. İLHAN İÇERİKLİ
  => hilmi yavuz.
  => Behçet Necatigil
  => araştırmalar.1
  => ARAŞTIRMALAR 2
  => araştırma,
  => Türk Dili ve Edebiyatı,
  => 1919-1928 ARASI TÜRK ROMANINDA YAPI VE TEMA
  => Bilgisayar Öyküleri
  => Yayın
  => ROMAN,
  => ROMAN,,
  => ROMAN.
  => ROMAN..
  => şiir,
  => şiir,,
  => hikaye*
  => arş
  => arş1
  => arş2
  => arş4
  => arş6
  => arş7
  => arş8
  => arş9
  => edebiyat tarihinde realizm romantizm kavramı
  => YENİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARI
  => YENİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARI 1
  => KLASİK TÜRK EDEBİYATI
  => TÜRK DEBİYATI İNCELEME
  => DEDE KORKUT DOSYASI.
  => açık arşiv
  => edebiyat arşiv
  => Kuruluş Devrini Konu Alan Romanlar Üzerine
  SÖYLEŞİ
  DENEME
  ATTİLA İLHAN
  ATTİLA İLHAN-KÖŞE YAZILARI
  E-KİTAP
  ANSİKLOPEDİK
  SATRANÇ VİDEO DERSLERİ DÖKÜMANLAR
  SATRANÇ OYNA
  ŞİİR
  DİL ANLATIM TÜRK EDEBİYATI - LİSE KAYNAK
  EDEBİYAT RADYO
  EDEBİYATIMIZDA ŞİİR ROMAN ÖYKÜ (dinle)
  100 TEMEL ESER (dinle)
  100 TÜRK EDEBİYATÇISI (dinle)
  SESLİ KİTAPLAR
  FOTOĞRAF ÇILIK
  E-DEVLET
  EĞİTİM YÖNETİMİ DENETİMİ
  RADYO TİYATROSU
  ÖĞRETMEN KAYNAK
  EDEBİYAT TV
  SÖYLEŞİLER - BELGESELLER TV
  RADYO KLASİK
  TÜRKÜLER
  GAZETELER MANŞETLER
  ÖYKÜ ANTOLOJİSİ
  DERGİLER - KİTAPLAR - KÜTÜPHANELER
  E-DERGİ
  KİM KİMDİR BİYOGRAFİLER
  ZİYARETÇİ DEFTERİ
  İLETİŞİM
  EDEBİYAT OKYANUS
DOĞU VE BATI KÜLTÜRLERİNDE DÜŞSEL YARATIKLAR Enis Batur

Düşsel hayvanlar üzerine yazılmış kitaplar, içerdikleri düşlem payı ne olursa olsun, gerçeğin (sırtının belki, ama yüzünün de) çoğaltmalarıdır bir bakıma. Tarihöncesi, ya da insan öncesi zamanın boyutlarını yaklaşık olarak saptıyor bilginler. Ama bu zamanı yoğun bir sis perdesinin gerisinden, o da bir ölçüde izleyebiliyoruz biz yirminci yüzyılda yaşayanlar: Bilgimiz hayli kısıtlı, bilinenler de hep kesin kanıtlara dayanmıyorlar doğrusu. Bu dönemde yeryüzünü kaplayan yaratıklar üzerine insanın toplayabildiği izler ise, sözcüğün tam anlamıyla gerçeküstü bir görünüm taşıyor. Böyle olunca, “düşsel yaratık” dediğimizde gerçeğin ne oranda üstünü çizdiğimiz de belirsizleşiyor.

Jorge-Luis Borges, “Düşlemsel Hayvanlar Elkitabı”na(1) yazdığı önsözde, seçkisine aldığı hayvanların bir araya toplanacağı bir hayvanat bahçesinde kişinin, bir çocuğun ilk kez olağan bir hayvanat bahçesine gittiğinde kapıldığı duygunun benzeşini duyacağını belirtip, Schopenhauer ile ilgili yerinde bir saptama yapıyor: “Schopenhauer bize, çocuğun kaplanlara korkusuzca yaklaşacağını; çünkü kaplanların kendisi, kendisinin de kaplanlar olduğunun, ondan da öte, kendisinin olsun kaplanların olsun, tek bir özün, istem’in biçimleri olduğunun bilincine varacağını söylerdi”. İmgesel olanın, gerçekleştikten sonra olumsuz bir gerçek olarak da olsa “gerçekler” düzlemine geçmesi sözünü ettiğimiz belirsizliği besleyen kaynaklar arasında -öyle ki gerçeği çoğaltmak için- düşlemek yeterli.

Bu düş gücünün işlemeye başladığı yer, tarihsel gelişimi göz önünde tutulursa, gizemci dünya görüşlerinin boy attığı coğrafyadır. El ve göz, tarihin bellekleri olarak düşünülürse, yazısal ve görsel üretimlerin taranması bu gözlemin en etkin kanıtlayıcısı olabilir. Söylenenlerin pek çoğu düşsel yaratıklarla bezelidir. Aynı bağlamda kesitler veren resimler, yontular da buna tanıktır. Aztek, İnka uygarlıklarından Orta-Doğu kültürüne, oradan da Uzak-Doğu’ya ve Afrika’ya dek bu yorumun geçerliliği dün savunuldu, bugün de savunulabilir.

Söylence bağlamında; düşsel yaratıklar çoklukla bir dönüşüm / başkalaşım evresinin sonucunda çıkarlar ortaya. Ya gövdeleri insanınkidir, ya da başları. Öteki boyutu boğa, kuş, at, balık taşır. Kimi zaman üçlü ya da düpedüz çoğul bir oluşum göze çarpar: İnsan başlı (ama boğa boynuzlu), kanatlı (ama at gövdesi üzerinde) örnekse. Batı uygarlığında, düşlem düzleminde bozulmaya uğrayan hemen hep biçim’dir. Geri kalan nitelikler, bu önsel bozulmanın kaçınılmaz sonucu olarak değişime uğrarlar. Düşsel yaratıklar özellikle ortaçağda şaşırtıcı bir anlamda gözde olmuşlardır. Jurgis Baltrusaitis, bunların dağılımını şöyle yapıyor(2): “Kan kurutan otuna ve kanatlı bir ejderhaya Nil’in doğu kıyısında rastlanır. Karşı kıyıda, Ermiş Antonius manastırının karşısında, kuş başlı ve uzun boynuzlu bir satir, bir eğinimi dile getirir. Kaknusa daha güneyde rastlanır; kadın başlı ve yılan kuyruklu bir kuştur. Akdeniz’de bir balık-siren egemendir. Asya ejderhalarla doludur. Kartal başlı aslan İskit ülkesinde, pelikan Semerkand dolaylarında yaşar.” Bu büyük acunsal karmaşanın zengin bünyesi Ortaçağ resminin başat anlatım özelliğini belirlemiştir. Yalnızca Bosch, Cranach, Dürer ve Brueghel değil, Michelangelo gibi bambaşka bir düzlemde üretim gösteren sanatçıların yapıtları bile aynı salgına uğramıştır. Baltrusaitis’in son kertede sağlam imgelerle dile getirdiği gibi, “Bir Eğinimler Cehennemi, bir Cehennem Eğinimleridir olağanüstü ile korku verenin doğaötesel alaşımını çizeduran; Saturne’ün çocukları olan deliler ve düşünürler ise düşü kutuplaştıran keşiş ile ilişkiye girmişlerdir(3).” Bu gözlemin doğruluğu Bosch’un herhangi bir resmine bakılmakla anlaşılabileceği gibi, ıralık bir ortaçağ halısında ya da bezeli bir elyazmasında da (örneğin, Windmill mezamirliğinde) vurgulanabilir(4).

Düşsel yaratıkların İslam geleneğindeki konumu Batı geleneklerine oranla daha can alıcıdır. İmgelem düzeyinde, çoğu kez biçimsel dönüşümlere, başkalaşımlara sırt vermez İslam simgeciliği. Düş özneleri eski Yunan söylencebilimindeki insan / Tanrı ikilemini korumakla kalmazlar: Bir yandan da Tanrıbilimsel aşkınlığın çevresinde ikincil bir derişmeye ulaşırlar. Böylelikle de, kurulan imge dizgeselliği çoğalıp çığırından çıkmaz -özsel olanı yitirme sakıncası da gözle görülür bir biçimde azalır. Kaldı ki, ortaçağ Batı sanatı, Doğu sanatı ile olan ilişkisini hemen hep biçimsel çerçeveler içerisinde kurmuş gibidir. Bunun somut örneğini İkinci Frederique’in Doğan Yetiştirme Öğretisi’nde görmek olası: Doğrudan bir İslam etkisini dışlaştıran bu yapıtta sergilenen dokuz yüzü aşkın kuş içi boş birer tasarım gibi simgesel yüklerinden yalıtılarak anlatılmıştır. Bu da, kimi dönemlerde Uzak-Doğu’da rastlanmış olduğu gibi, düşselin kof bir nesneye dönüştürülüşünü öne getirmeye yeter.

Nedir bizi İslam gizemciliğinde söylence / düşlem ikilisi üzerine bu yolda düşünmeye sürükleyen? Temelde, bir yazı geleneği olarak adlandırılabilir bu yorumu doğuran neden. Bidpay’ın Kelile ve Dimne’si, Sadi’nin Gülistan’ı, al-Ahnaf’ın Kitâb a1 Baytara’sı, İbn Baktişû’nun Manâfi al-Hayavân’ı, al-Câhiz’in Kitâb a1-Hayâvân’ı ilk dile gelen örnekler. Feriddedin-i Attar’ın Mantık ut-tayr’ı ise, söz konusu geleneğin bizce en derişik görünen ürünü. Tasavvuf öğelerinin(5) düzenleşimlerini usta bir kurguyla sergiliyor Attar. “Otuzuncu Makale” simurgun öyküsüne ayrılmış; burada İslam simgeciliğinin en zengin anlatımlarından biri ile karşılaşıyoruz:

4553- “Cihan simurgunun yüzü aksetti, o anda o nurun aksıyla simurgun yüzünü gördüler.
Fakat simurga bakınca gördüler ki simurg o otuz kuştan ibaret. Bunda şüphe yok!
Başları döndü; şaşırıp kaldılar; ne olduklarını bir türlü anlayamadılar.
Kendilerini simurg olarak gördüler. Esasen sen simurgsun, simurg senden ibarettir.
Kuşlar simurga bakınca orada ancak kendilerini gördüler... Kendilerine bakınca da orada simurgu gördüler.
Bir anda simurga da baktılar, kendilerine de. Bu sefer her ikisi de eksiksiz artıksız bir simurgdan ibaretti!

4560- Bu oydu, o da bu! Bunu iki âlemde de bir kimse duymamış, işitmemiştir!”.

ve

4564- “O tapıdan dilsiz, dudaksız bir ses geldi: Güneşe benzeyen bu tapı bir aynadır,
Kim gelir bakarsa orada kendini görür. Kendisi candan, tenden ibarettir; orada da canını, tenini seyreder!
Siz, buraya otuz kuş olarak geldiniz. Bu aynada da otuz suret peydahlandı.
Kırk, yahut elli kuş gelse kendilerinden varlık perdesi kalktı mı? Kırk, yahut elli kuş görürler!
Daha çok kuş gelse yine kendilerini görür, kendilerini seyrederler!

4569- Yoksa kimde o göz var ki bizi görebilsin(6).”
İkharos ile Hallacı Mansur arasında kurulabilecek bir bağlantıyı Attar’ın metni de doğruluyor: Simurgun öyküsünü izliyor(7). Kültürel bir geçişime de tanık oluyoruz Mantık ut-tayr’da: Attar, “kuş kanadının kıymetini, kanadı yandıktan sonra anlar” (2601) derken besbelli İkharos’a gönderme yapıyor - “Bazısının güneşin hararetiyle kanatları yandı, yürekleri kebaboldu” (4463) kümesiyle de.

Mantık ut-tayr’da kaknus, hüdhüt, yarasa da belirli simgesel yükler taşıyorlar. Ama bütün tasavvufî birikim gelip simurga dayanıyor: Kaknus da olsa, hüma da olsa “aynada peydahlanacak suret” onunki çünkü: Simurg, bir bakıma varlığın tözü. Gene de, tek tek söz konusu simgeselliğin oluşumuna katkıları göz önünde bulundurulursa, düşsel kuşların Hıristiyan simgeciliğinin ürünü olan düşsel yaratıklardan nasıl kalın çizgilerle ayrıldıkları açığa çıkacaktır:

1. Anka: İsmi bilinen, cismi bilinmeyen söylence kuşu. Uzun boylu olduğu için kendisine uzun boylu anlamına gelen “Anka” denilmiştir. Söylenceye göre, bu kuş son derece uzun boyunlu, renk renk kanatlı, insan yüzlü, iri cüsseli bir yaratıkmış. Çaylağın fareyi yutması gibi o da fil yutarmış. Anka çok eskiden insanlar arasında yaşarmış, fakat bir gün bir gelini kapıp götürmüş. Bunun üzerine, halk, o devirde yalvaç olan Hanzele’ye yakarmış. O da ankaya ilenmiş. Tanrı onun yakarısını kabul edip ankayı deniz içinde bulunan bir adaya göndermiş. Bu adaya insanlar gidemezmiş. Anka dağlar büyüklüğünde yumurta yumurtlarmış(8).

2. Hüdhüt: Çok renkli, çizgili ve fena kokan bir kuş. Mezbelede açtığı bir çukur içinde yumurtlar. Yer altında bulunan suları, sanki bir cam içinde imiş gibi gördüğü rivayet edilir(9). Görünmeyen dünya’dan haberler taşır (Attar) ve ilahi arayış içindeki ruhun gizemci güzergâhı’dır yolculuğu.

3. Hümâ: Kemik yemek suretiyle yaşayan mevhum bir kuş. Uçtuğu zaman, gölgesi kimin başına düşerse onun bir devlet ve saltanata kavuşacağı söylenirmiş. Hümâyı bile bile öldüren bir kimsenin kırk gün içinde öleceğine inanılırmış.
Bir başka metinde, Taceddin Yalçınkuloğlu’nun Risale-i Azize’ sinde (Kazan, 1908) bir değişken söz konusu:

4. Diyorlar ki, Hümay kuşu maruf bir kuştur. Kuzgun büyüklüğünde olup, kanat uçları kara, başı yeşil olur. Yaşadığı yer havadadır. Yumurtasını havada yumurtlar, yavrusunu da havada çıkarır. Diyorlar ki hümay bazen yeryüzüne kırk arşın kadar yaklaşır ve geri döner. İşte o zaman bu kuşun gölgesi birinin üzerine düşerse cihanda padişah ola(10).’’

5. Şaman metinlerinde de rastlanıyor düşsel kuşlara:
“Kadın bir kuş olup uçtu; bu kuş eti yenmez, tüyü yelek olmaz Kurday denilen kuştur. Tanrı erkeği yakalayıp yüzüne tükürdü; o da bir kuş oldu; bu da Yalban denilen kuştur(10).”

Düşsel kuşların musiki çerçevesinde belirgin bir yerleri var. Mahmut Gazimihal uzun uzadıya duruyor bunun üzerinde: “Musikar ve Kaknos kuşları da musikinin cetleri sayılmak üzere Fars metinlerinde vardı. Bunlar ayrıca Çin’in Fong adlı musikici rivayetinin en derin geleneğine göre “perde dizisinin icadı” işte bu Fuang-Hoang adlı olağanüstü kuşun eseriymiş! Efsaneye göre Tanrı Pan’ın kovaladığı Sirenks adlı su perisi kaçarken Ladon Irmağına atılarak kamışa inkılap ediverdi. Pan işte o kamışı koparıp bir musikar düdüğü yaptı. Doğulu yazarlar Kuknos kelimesinin Kuknoz, Koknus, Koknos ve Kaknos da okunabildiğine bilhassa dikkatleri çekerek “lügat-ı rumi”den olduğunu belirttikleri halde kuşun Hinde mahsusluğunda birleşiyorlar! Anka gibi ismi var cismi yok bir kuş: Güzel sesli ve tüyü nakışlıdır. Gagasında 360 delik vardır. Dağ tepesinde rüzgâra karşı oturur ve gagası garip sesler çıkarır, hatta her delikten bir türlü makam terennüm edermiş. Bir kaynak kaknosun yerini Hindistan’ın Şenguna Adası olarak gösteriyor. Burnunun 50 deliği ve herbirinden kuyruğuna kadar yol varmış. Bin yıllık ömrünün intiharla bitişini aynı veçhile anlatırken burun deliğinden ateşler çıkararak yandığını rivayet ediyor aynı kaynak: “Dirler ki hükemâ musikîyi ol kuşun âvazından ihdas eyledi(11).”

Düşsel yaratıkların yazınsal gelenekte de önemli bir yer tuttukları görülüyor. Batıda; ortaçağ metinlerinde; sonra da “romantik” ve “simgeci” okullarda özel bir açkı görünümü taşıyor bu yaratıklar. Rabelais’den Flaubert’e, Leconte de Lisle’e; Edgar Allan Poe’dan Kafka’ya; Borges’e uzanan çizgide, sınırları hayli geniş bir düşlem ailesi oluşuyor. Pantagruel’in Gırgır Düşleri’nden ortaçağın deccal kokusu yayılıyor. İngiliz doğaötesi şiirinde, Blake ve romantiklerde, Poe’da siyah, karamsar bir gösterge, düşsel yaratıklar. Flaubert gerçeğin öteki yanına, alt bilinç katmanlarına doğru ışık tutarken bir bakıma gerçeküstücüleri muştuluyor. Ermiş Antonius’un Eğinimi’nin son bölümünde bu gelişimin somut bir örneğine rastlıyoruz:

“MARTİKHORAS - devsi kırmızı aslan, insan yüzlü, dişleri üç sıra.

KATOBLEDAS - yabani kara manda; yere kadar düşen başı bir domuz başıdır ve omuzlarına boş bağırsak gibi gevşek, ince uzun bir boyunla takılıdır.

BAZİLİK - mor renkli büyük yılan; üç boğumlu bir ibiği, biri altta biri üstte iki dişi vardır.

GRİFON - akbaba gagalı aslan; kanatları beyaz, pençeleri kırmızı, boynu mavi.

DENİZ HAYVANLARI - tulumlar gibi toparlak, maden yaprakları gibi yassı, testereler gibi diş diş(12).”

Bu simgesel dil yetisinin barındırdığı saydam gizilgüçte, ruhsal etkinliğin önemi azımsanmayacak bir yansımasını görüyoruz. Geçtiğimiz yüzyılın en zorlu yazınsal anıtlarından birisi olan “Eğinim” çözümlemenin son aşamasında, bir bastırılmış dürtüler sergisi olarak açığa vuruyor delik-deşik gövdesini. Flaubert, ruhsal yaşamını bir uçtan ötekine yoğunluğu artarak kateden kadına dönüşme isteğini, sonradan Madame Bovary’i ateşte öz yitimini arayan semendere dönüştürerek iyice dışlaştırıyor(13).
Günümüz Türk yazınında düşsel yaratıkların tuttuğu yer ise, daha çok masalcı bir geleneğin çerçevesinde ışığa tutulabilir. Bu konuda yapılacak bir araştırma, Onat Kutlar ve Edip Cansever’de beliren varoluşçu masalsılığın yanında, Karasu’nun “Bir Ortaçağ Abdalı’ndaki doğaötesi / düşlem ilişkisini, Ferit Edgü’nün Köpeğin Isırdığı Kriptozoolog’undaki Kafka / Borges alaşımını ayrı odaklardan yola çıkarak aynı düzleme yerleştirebilecektir. Bir başka odak da, Behçet Necatigil, Ece Ayhan ve İlhan Berk’de kaynağı ister Divan şiiri olsun, ister musiki tarihi ya da söylencebilim, aynı düzleme varabilme yolunda kurulabilir. Bu düzlemse simgesel’inkinden başkası değildir.

NOTLAR
(1) Manual de Zoologia Fantastica, Mexico-1957. Seksen iki parçadan oluşan bu kitabın ikinci baskısı, otuz dört ekle birlikte, EI libro de Ios Seros İmaginarios başlığı altında Buenos Aires’de, gene aynı yıl yayımlandı. Burada kitabın İngilizce çevirisinden yararlandık: The Book of Imaginary Beings, Middlesex-1974.
(2) Jurgis Baltrusaitis, Réveils et Prodiges, Paris-1960, s. 254. Aynı konuda, bakınız: Herodot Tarihi, s. 116-132, İstanbul-1973, Çev. M. Ökmen.
(3) J. Baltrusaitis, agy, s. 288-293.
(4) Geleneği tek yönlü almayı bir takıntı kılığına sokan kimilerine, çağdaş bir ressamın, örnekse Arnold Böcklin’in, bu düşlemsel gotik ile yoğun ve sağlıklı bir ilişkiye girebileceğini de geçerken anımsatalım.
(5) Bir İslam tarihçisi, René Guénon, sık sık “gizemcilik” ile “tasavvuf”un birbirleriyle karıştırıldığından yakınıyor: Aperçus sur l’Esotérisme İslamique et 1e Taoisme, 1973, s. 137, 143. Guénon, Louis Massignon’a ve Henri Corbin’e “ivedi” yoldan aynı yargıyla yaklaşıyor. Nedir Guénon’u “gizemcilik” ile “tasavvuf” arasında böylesine kesin sınırlar çizmeye iten? Guénon, “İslam içerikçiliği (ésotérisme) nin gizemcilik ile hiçbir ortak yanı yoktur. Bir kez gizemcilik doğrudan doğruya Hıristiyanlığın bir ürünü olarak gözükür. Sonra gizemcilik, tanımı gereği bütünüyle dinsel alandan kaynaklanan bir tanıma iye; demek ki yalnızca dışrak bir öğreti, üstelik ereği de arı bir bilgi değil” diyor yaklaşık olarak (agy, s. 21, 24). Gizemciliğin bir tarikat olmadığını, halkalar, silsileler olarak da gelişemeyeceğini ekliyor sözlerine. Burada, Guénon’un sözcüğün anlam alanını dar tuttuğunu söylemek gerekecek. Massignon gibi, olumsuz bir olumsuz tanrıbilimi (athéologie négative) üzerine tartışılan toplantılarda bulunsaydı, kuşkusuz biraz olsun çağdaş yorumsamadan nasibini alabilirdi. Guénon. Georges Bataille’ın, örneğin, gizemcilikten anladığı dinsel bir öğreti ile bağdaşacak gibi değildir. Bir iç-deney’in hangi bireysel ilkelerle kurulabileceğini gösteren en iyi yapıttır La Somme Atheologique. Bunu dinsel yükle oluşmuş olmasına karşın bir Maitre Eckhart’ın, bir Loyola’nın evrimlerinde de görüyoruz. Bu konuda, ne yazık ki düzmece düşünür İdris Şah da bizim koşutluğumuzda düşünüyor: Oriental Magic, s. 71-128. Hilmi Ziya Ülken de aynı doğrultuda düşünüyor: René Guénon a göre İslamiyet mistik bir din değil ésotérique bir dindir. Çünkü dairenin çevresinden yani şeriattan, merkeze yani gizli hakikate doğru sayısız yollarla (tarikatlar) varılacağını kabul eder. Guénon’un bu hükmü yanlıştır. Tarikatlar İslama mahsus değildir, Hıristiyanlık ve Budizmde de vardır. Dinin ésotérique anlaşılışını bütün din saymak doğru olsa, bunu İslam’a maletmemek lazım gelir”. (Varlık ve Oluş, 1968-Ankara, s. 151).
(6) Feriddedin-i Attar, Mantık al-tayr, Çev. A. Gölpınarlı, 1945-Ankara, Cilt II, s. 188-189.
(7) Attar daha önce de vurguluyor bu ilişkiyi: 4072-4081, agy, s. 148-149.
(8) Damirî, Hayât’ül-Hayâvân, II, s. 186. Ahmet Eflâki’den aktarıyorum: II, s. 351.
(9) Damirî, agy, s. 436.
(10) Abdülkadir İnan, Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar, 2. basım: 1972-Ankara, s. 18.
(11) Mahmut Gazimihal, Musiki Sözlüğü, 1961-Ankara, s. 77.
(12) Gustave Flaubert, Ermiş Antonius ve Şeytan, 1968-İstanbul, Çev. S. Eyuboğlu, s. 192-196.
(13) Flaubert’de, özellikle yaşamının sonuna doğru kesin bir açıklık kazanan bu isteğin ayrıntılı bir dökümü, Jean-Paul Sartre’ın Ailenin Budalası adlı yapıtından izlenebilir.

İLETİŞİM edebiyatokyanus@gmail.com  
   
edebiyatokyanus 640601 ziyaretçi (1178430 klik) kişi burdaydı!
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol