edebiyatokyanus
İÇERİK  
  ANA SAYFA
  YAZILAR
  => Attila İlhan Şiiri-DoDoç.Dr. Yakup ÇELİK
  => Bunalım Edebiyatı ve Modernizmin Sorunları-Svetlana Uturgauri
  => Karagöz'e Ezgi-Satı Erişen
  => Orta Oyunu Eksikliği-Nihal Türkmen
  => Orta Oyunu ve Karagöz-Nihal Türkmen
  => Dilin Yapısı ve Toplumun Yapısı-Emile Benveniste
  => Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık-İrem Onursal
  => Asansörle Yükseltilmek İstenen Çukurlar-Can Yücel
  => KÜLTÜR VE ÖTESİ-Cemil MERİÇ
  => Türkoloji-Cemil MERİÇ
  => Tevfik Fikret ve Batı Retoriği-Rıza Filizok
  => Estetik tarihimize bir bakış-Arslan Kaynardağ
  => MÜRSEL MECAZ-Rıza FİLİZOK
  => Başlıca Dil Bilimi Akımları-Prof.Dr. Rıza FİLİZOK
  => ZİYA OSMAN SABA’NIN NEFES ALMAK ADLI ŞİİR KİTABINDA -Yrd. Doç. Dr. Safiye AKDENİZ
  => HİKAYE VE ROMANDA “ANLATICI”YA GÖRE METİN TİPLERİ, - Yard. Doç. Dr. Safiye AKDENİZ
  => GÖSTERGEBİLİM-Yard. Doç. Dr. Mustafa Ö Z S A R I
  => TÜRKİYE'NİN ÖNEMİ-Emre Kongar
  => KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜREL FARKLILIKLAR ÇERÇEVESİNDE ULUSAL KÜLTÜR-Prof. Dr. Emre Kongar
  => TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL ÖZ-ANLAYIŞI: AVRUPA BİRLİĞİ İÇİN BİR ZENGİNLİK-Emre Kongar
  => BARIŞ KÜLTÜRÜ VE DEMOKRASİ-EMRE KONGAR
  => GOP NEYİ AMAÇLIYOR, NEYİ GERÇEKLEŞTİREBİLİR-EMRE KONGAR
  => YENİ EMPERYALİZM, HUNTINGTON VE ELEŞTİRİSİ-Emre Kongar
  => KÜRESELLEŞME BAĞLAMINDA TÜRKİYE-Emre KONGAR
  => DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ SORUNLARI-Emre Kongar
  => AVRUPA BİRLİĞİ'NE "ONURLU VE BAŞI DİK" GİRİŞ NE DEMEK-Emre Kongar
  => TOPLUMSAL VE SİYASAL GELİŞMEMİZİ ETKİLEYEN MARKALAR-Emre Kongar
  => KÜRESELLEŞME, MİKRO MİLLİYETÇİLİK, ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK, ANAYASAL VATANDAŞLIK-Emre KONGAR
  => NİYAZİ BERKES'DE ÇAĞDAŞLAŞMA KAVRAMI-Emre KONGAR
  => KEMAL TAHİR-Hilm Yavuz
  => OYUNLARIM ÜSTÜNE-Nazım Hikmet
  => OYUN YAZARI OLARAK-Ataol Behramoğlu
  => POPÜLER EDEBİYAT- M. Orhan OKAY
  => HER SÖZ BİR ŞEY SÖYLER-Feyza HEPÇİLİGİRLER
  => Tiyatronun Kökeni, Ritüel ve Mitoslar
  => ROMANDA KURMACA VE GERÇEKLİK
  => Fuzûlî’nin Hikaye-i Leylâ ve Mecnun’u
  => SEZAİ KARAKOÇ ve HİS “;KAR ŞİİRİ”;-Selami Ece
  => İSTANBUL’UN AHMED MİDHAT EFENDİNİN ROMANLARINA TESİRİ
  => AHMET MİDHAT’A ATFEDİLEN BİR ESER: “HÜKM-İ DİL” VE MANASTIRLI MEHMET RIFAT
  => CEZMİ ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER
  => "EDEBİYATEĞİTİMİ"NDE "EDEBÎ METİN"İN YERİ VE ANLAMI
  => Mustafa Kutlu ve Rüzgârlı Pazar
  => BİR BİLİM ADAMININ ROMANI” ÜZERİNE GEÇİKMİŞ BİR TAHLİL
  => ÖLÜMÜNÜN 50. YIL DÖNÜMÜNDE
  => “MİT”TEN “MODERN HİKÂYE” “HİKÂYE”NİN SERGÜZEŞTİ
  => EDEBİYAT DİLİ/EDEBÎ DİL
  => BİR NESLİN VEYA BİR ŞAİRİN ROMANI: MÂİ VE SİYAH
  => İSTİKLÂL MARŞI’NIN TAHLİLİ
  => CAHİT KÜLEBİ
  => TEVFİK FİKRET’İN ŞİİRLERİNDE TRAJİK DURUM
  => MEHMED RAUF’UN ANILARI yahut EDEBÎ HATIRALARIN YAYIMI ÜZERİNE BİR DENEME
  => MEÇHUL BİR AŞKIN SON NAĞMELERİ: TEVFİK FİKRET’İN “TESADÜF” ŞİİRLERİ / YARD. DOÇ. DR. NURİ SAĞLAM
  => Tarihsel Romanın Eğitimsel İşlevi
  => ALIMLAMA ESTETİĞİ VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ1
  => Tanzimat Dönemi Oyun Yazarliginda Batililasma
  => SİNEMA VE EDEBİYAT TÜRLERİ
  => EDEBİYAT EĞİTİMİ, ESTETİK BİR HAZZIN EDİNİMİ
  => EDEBÎ TENKİT
  => ADALET AĞAOĞLU’NUN DAR ZAMANLAR ÜÇLEMESİNDE KİMLİK SORUNU
  => Halit Ziya ve Mehmet Rauf'un hayatları ile romanları
  => YAZIN VE GERÇEKLİK
  => MİLLÎ EDEBİYAT
  => HECE-ARUZ TARTIŞMASI/ Arş.Gör.Oğuzhan
  => AHMET HAŞİM’İN ŞİİRLERİNDE ATEŞİN DİLİ / ARŞ. GÖR. VEYSEL ŞAHİN
  => ROMAN TEKNİĞİ BAKIMINDAN YABAN
  => TANZİMATTAN GÜNÜMÜZE COCUK EDEBİYATI
  => KADIN VE EDEBİYAT
  => Şiirin Temel Özellikleri-Christopher Caudwell
  => EDEBİYAT EĞİTİMİ: HERMENEUTİK BİR YAKLAŞIM Vefa TAŞDELEN
  => VOLTAİRE VE ROUSSEAU ETRAFINDA AYDINLANMA ÇAĞI FRANSIZ YAZINI
  => TÜRKİYE’DE ULUSAL KÜLTÜR TARTIŞMALARI BAĞLAMINDA ÇAĞDAŞ UYGARLIK SORUNU
  => EDEBİYATIN DİLİ ÜZERİNE
  => TARİHİN SINIFLANDIRILMASI
  => Türk Milletini Uyandıran Adam: Attila İlhan
  => EDEBİYAT DERSLERİNİN İÇERİĞİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ KONUSUNDA
  => "Yalancı şöhretlerin Gerçek Yüzünü Ortaya Koydum"-Hilmi Yavuz
  => AVRUPA BİRLİĞİNİ YARATAN NEDENLER VE TÜRKİYE Metin AYDOĞAN
  => DİVAN ŞİİRİYLE HALK ŞİİRİNDE ORTAK BİR SÖYLEYİŞ BİÇİMİ
  => divan şiirindeki sevgili tipini alaya alan bir roman
  => ALIMLAMA ESTETİĞİ VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ
  => BAĞLANMA VE ÇELİŞKİ
  => Antik Çağ’da Tarih Yazmak
  => TARİHÎ ROMANDA POST-MODERN ARAYIŞLAR
  => Kültürel Batılılaşma
  => GARPÇILAR VE GARPÇILAR ARASINDAKİ FİKİR AYRILIKLARI
  => Harf Devrimi Üzerine Yeniden Düşünmek
  => EDEBİYAT ÖĞRETİMİNDE WALDMANN MODELİ
  => KEMÂL AHMED DEDE VE TERCÜME-İ MENÂKIB-IMEVLÂNÂ’SI
  => TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ İÇERİSİNDE URDUCA
  => Avrupalılaşmak mı, Avrupalılaştırmak mı?CEMİL MERİÇ
  => ŞAİRANE BİR ÇEVİRİ yahut TOPLUMBİLİMİN SERÜVENLERİ Cemil MERİÇ
  => 47 LİLER YAHUT BİR ROMANIN DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ
  => ZAMAN, ZAMAN – I TERAKKİ Cemil Meriç,
  => Kırk Ambar (Cilt1)
  => KADIN RUHU, Cemil Meriç
  => Umrandan Uygarlığa-C.Meriç
  => Balzac’tan önce modern roman-Cemil Meriç
  => ARİSTARK’LA ZOİL-c.meriç
  => ELİNDE CENNET AÇAN ZEND AVESTA- c.meriç
  => SELEFÎLİK–SÛFÎLİK VE ÂKİF-SÜLEYMAN ULUDAĞ
  => Mehmet Âkif- Mâhir İz’e Yazdığı Mektuplar
  => DİDO SOTİRİYU’NUN ROMANI GİBİ BİR ROMANIMIZIN OLMAYIŞI
  => HİLMİ YAVUZ’UN DENEMECİLİĞİ
  => İRONİ KAVRAMI, GERÇEKÜSTÜCÜLÜK VE ERCÜMEND BEHZAD LAV ŞİİRİ ÜZERİNE
  => OKUNAMAYAN ROMANLAR
  => Gelenekçilik Geleneğe Dahil Değil
  => Türk Tiyatrosunda İronik Söz, İronisiz Metin
  => Postmodernist İroni
  => NÂZIM HİKMET ŞİİRİNİN SİYASİ ETKİLERİ
  => NÂZIM HİKMET ŞİİRİNDE SİNEMASAL ÖĞELER
  => Savaş
  => Newton, Goethe ve Sosyal Bilimler
  => Bir Afyon (!) Olarak Diktatörlükten Demokrasiye Futbol
  => Adorno Yüz Yaşında
  => Theodor Adorno: Kültür Endüstrisini Yeniden Düsünürken
  => ADORNO'NUN KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ KAVRAMI ÜZERİNE
  => ADORNO’NUN KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ KAVRAMI ÜZERİNE
  => Frankfurt Okulu
  => TARİHİ MADDECİLİK VE KAPİTALİZM - ÖNCESİ TOPLUMLARASYA TOPLUMU - FEODALİTE Asaf Savaş AKAT
  => POSTMODERNİZM GEÇ KAPİTALİZMİN KÜLTÜREL MANTIĞI
  => Postmodernizm Ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı 2
  => Postmodernizm Ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı 3
  => DİMİTRİ KANTEMİR'İN DOĞUBİLİM ARAŞTIRMALARINA KATKISI Georges Cioranesco
  => DİMİTRİ KANTEMİR'İN DOĞUBİLİM ARAŞTIRMALARINA KATKISI Georges Cioranesco 2
  => II. MEŞRUTİYET'TE SOLİDARİST DÜŞÜNCE: HALKÇILIK Zafer Toprak
  => II. MEŞRUTİYET'TE SOLİDARİST DÜŞÜNCE: HALKÇILIK Zafer Toprak 2
  => Türkoloji Araştırmaları Makaleler Veritabanı
  => Yeni Makaleler
  => Türkoloji Araştırmaları Dergisi
  => Türkoloji Makaleleri
  => ŞAİR DUYARLILIĞI Afşar TİMUÇİN
  => Yazılar.....
  => SEÇME YAZILAR
  => EDEBİYAT Tez / Makale / Kitap ara
  => Orhan Pamuk: Babamın bavulu Nobel konuşması
  => PiVOLKA'da Çıkan Yazılar
  => Amin Maalouf Üstüne
  => Öykünün Yüzyılı /Feridun ANDAÇ
  => Cumhuriyet Dönemi Türk Felsefesinde Bir Hareket Noktası Olarak Teoman Duralı-oktay taftalı
  => Sofist Bilgeliğin "Empirist" Dayanakları Üzerine 0.TAFTALI
  => Birlik ve Liderlik Hayalleri O.TAFTALI
  => Eğitilemeyen Bir Varlık Olarak İnsan O.TAFTALI
  => Çağdaş Bir Tarım Toplumuna Doğru O.TAFTALI
  => Sosyo-Politik Bağlamda Bir Dekadans Olarak Bilgi Toplumu O.TAFTALI
  => Aşkla Varolan Hayatlar O.TAFTALI
  => Batı Medeniyetinin Mutsuz Çocuğu Entelektüel O.TAFTALI
  => Nihat Genç Yazıları
  => Batılı Tarih Bilimi ve Tarihin Mantığı
  => Bir Hayat Alanı Olarak Aile O.TAFTALI
  => Bir Savaşın Kavramları Üzerine
  => Çalışma ve Erdem Kavramları Arasındaki İlgi Üzerine O.TAFTALI
  => Değer Üreten Hayatlar
  => Doğu'nun Hayal Ülkesi O.TAFTALI
  => Dostlukla Yükselen Hayatlar O.TAFTALI
  => Şiirimizin Hazin Sonu O. TAFTALI
  => Soğuk ve Sıcak Hayatlar OKTAY TAFTALI
  => Yalanın Fenomenolojisi O. TAFTALI
  => Günümüzde Medya Kılavuzluğu - Günümüzde Medya Kılavuzluğu
  => Ermeni Meselesinin Kökenini Batının Irkçılığında Aramak Lazım Prof. Dr. Türkkaya Ataöv
  => Osmanlı’dan Lozan’a Musul-Kerkük
  => “Sözümü Tutamadım, Artık Yaşayamam” Turhan Feyizoğlu
  => Gerilla Mustafa Kemal ve Türk Yurtsever Kurtuluş Hareketi Turhan Feyizoğlu"
  => SİYASİ TARİH YAZILARI -YEREL TARİH YAZILARI
  => Yazarlar - yazılar
  => TÜRKİYE’DE MUHAFAZAKÂRLIĞIN DÜŞÜNSEL - SİYASAL TEMELLERİ
  => yazılar 1
  => yazılar2
  => türk dünyası
  => Derin devlet
  => YAZILAR,
  => SOSYOLOJİ.
  => YAZILAR,,.
  => TANZİMAT DÖNEMİ
  => İdealizm-Realizm
  => Cemil Meriç..
  => ilhan berk
  => NİYAZİ BERKES’İN TÜRK KİTLE İLETİŞİM TARİHİNE KATKILARI
  => yazılar.
  => yazılar..
  => yazılar,
  => yazılar,,
  => yazılar.,
  => YAZILAR.
  => YAZILAR..
  => YAZILAR-
  => YAZILAR-,
  => yazılar.1
  => y.1
  => y.2
  => y.3
  => y.4
  => y.5
  => y.6
  => y.7
  => y.8
  => y.9
  => y.10
  => y.11
  => y.12
  => y.13
  => y.14
  => y.15
  => y.16
  => y.17
  => y.18
  => y.19
  => y.20
  => y.21
  => y.22
  => y.23
  => y.24
  => y.25
  => y.30
  => y.31
  => y.32
  => y.33
  => y.34
  => y.35
  => y.36
  => y.37
  => y,38
  => y.39
  => y.40
  => y.41
  => y.42
  => y.43
  => y.44
  => y.45
  => y.46
  => y.47
  => İnsan-Mekan İlişkileri
  => SANAT VE ELEŞTİRİ
  => Türkiye’de olumsuz Pierre Loti eleştirileri
  => TÜRKiYE’DE MODERN EDEBİYAT ELEŞTİRİSİ
  => ATATÜRK,
  => MAKALELER:
  => MAKALELER,
  => yz
  => yz1
  => yz2
  => yz3
  => yz4
  => yz5
  => yz6
  => yz7
  => yz8
  => FRIEDRICH NIETZSCHE’NİN TARİH ANLAYIŞI
  => Edebiyat Nedir?
  => YM1
  => YM2
  => YM3
  => YM4
  => YM7
  => YM8
  => YM9
  => İbn Battûta’da “Ahı” Kelimesi ve Anadolu
  => Simone de Beauvoir: Abjeksiyon ve Eros Etiği
  => Toplumsal Cinsiyet Düzenlemeleri
  => Psikanalitik ve Post-Yapısalcı Feminizm ve Deleuze
  => Tarihsel Bir Perspektif Üzerinden İroni Tür ve Tekniklerinin Gelişimi ve Bazı Uygulama Örnekleri Tarihi Gelişim
  => İroni ve Melankoli*
  => İroni, Nostalji ve Postmodern
  => “Daha İyi Anlamak İçin Daha Fazla Açıklamak” İsteyen Bir Yorumbilimci: Paul Ricœur
  => Kendi (Paul Ricœur Üstüne)
  => Sersemleşme Okulu
  => Osmanlı ve Avrupa Arasındaki Karşılıklı Etkileşimde Etnomaskeleme
  => Antik Yunan Tragedyasının Metafiziği
  => Sonbahar Mitosu: Tragedya*
  => Ayrışma, Çatışma ve Fanatizm
  => Fanatizm İlkelliktir
  => Tuhaf Bir Çocuk
  => Huzursuz
  => Benjamin’in Mistisizmine “Üç Yönlü Yol”
  => Renan, Irk ve Millet
  => Varlık, Benlik, Hatırlayış ve Unutuş Üzerine
  => Hangi Kilidin, Hangi Anahtarı?
  => Romanda Tarih
  => Bugün Psikanalizi Tartışmak
  => Kültürde Bakış
  => 1930 Goethe Ödülü Dolayısıyla Frankfurt Goethe Evi’nde Konuşma
  => Jacques Derrida ve Konukseverlik Sorusu
  => Metafiziğin Kalesi Hakkında Düşünmek
  => Hakların İadesi
  => Modern Etiğin İki Temel Direği Agnes Heller
  => Ezoterizme Genel Bir Giriş
  => Turnanın Semahı, Ezoterizmin Zamanı: Bektaşi ve Alevi Zaman Kavrayışla
  => Yeni sayfanın başlığı
  => Ulus-Ötesinden Hukuka Bakmak: Jürgen Habermas
  => Yeni Perspektifler Gerçeğin Çölüne Hoşgeldiniz
  => Orlan: Kırılan Ten Kubilay Akman
  => Pusudaki Ten, Vice Versa
  => Cimri ve Çöp Arasındaki Güçlü İlişki Üzerine
  => Demokrasi Kavramı Üzerine Hayli Spekülatif Bir İrdeleme
  => Benim Çöp Bayramım
  => Kamu Yeniden Kurulurken Kadınlara Ne Olacak?
  => Sonsuzluğun Sınırında: Immanuel Kant
  => Kant ve Üniversite İdeası
  => İki Yüzüncü Ölüm Yıldönümünde: Immanuel Kant ve Kantçılık
  => Kant ve Yeni Kantçılık
  => Otuz Beşinci Gece: Ruh, Can, Hayat, Ölüm, Akıl ve Öte Dünya Üzerine1
  => Ölüm Üzerine Tıbbi Çeşitlemeler
  => Ölüme Karşı Ölüm
  => Avrupa İçin Yeni Bir Ethos Üzerine Düşünceler
  => Avrupa ve Ötekileri
  => Sûfî Şiirinin Poetikası
  => Byron ve Romantiklik
  => Kötülük Toplumu ve Biçimin Muhalefeti
  => Balkanlar: Metaforların Çarpıştığı Bir Savaş Alanı
  => Badiou: Etik Üzerine
  => “Semen est Sanguis" Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta Kan
  => Âdet Kanaması Tecrübesi: Sınırlar ve Ufuklar
  => Said ve Saidciler ya da Üçüncü Dünya Entelektüel Terörizmi
  => Kültür Endüstrisini Yeniden Düşünürken
  => Adorno ve Tanrının Adı
  => Kant, Adorno ve Estetiğin Toplumsal Geçişsizliği
  => Adorno ve Berg
  => İbn Battûta Seyahatnamesi
  => Irak Savaşı ve Sivil Etkinlikler
  => Yamalı Çelişkiler Semti: Saraybosna'dan Yenibosna'ya
  => Halkla Birlikte Bir Çağdaş Kent Söylemi Üzerine
  => Yeni Dünya Düzeninin Sonu?
  => Selçuklular Anadolu’da
  => Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubâd Dönemine (1220-1237) Bir Bakış
  => 13. Yüzyılın Başında Anadolu’da Ticaret
  => Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş)
  => Nietzsche ve ‘Akla’ İsyan
  => Bizans Manastır Sistemine Giriş
  => Öğrenci Radikalizmi Üzerine Düşünceler
  => 1968’i Yargılamak ya da 68 Kuşağına Mersiye
  => “Gelecekte İnsanlara Çok Güzel Görüneceğiz”
  => Nevroz, Psikoz ve Sapkınlık
  => Üniversitede Psikanaliz Öğretmeli miyiz? Sigmund Freud
  => Psikanalist Kimdir?
  => Nerelisiniz?
  => Irak’a Kant Çıkarması
  => Bizans Şaşırtıyor
  => 12 eylül dosyası
  => FETHİ NACİ: Cesur, Gerçekçi Ve Halkçı... İzzet Harun Akçay
  => SON OKUDUKLARIM- İzzet Harun Akçay
  => Sabahın yalnız kuşları-İzzet Harun Akçay
  => Bir Portre - Cahit Sıtkı TARANCI - Şükran KURDAKUL
  => ŞİİR NEDİR? Cahit Sıtkı TARANCI
  => Afşar TİMUÇİN - Şair Duyarlığı
  => Ahmet KÖKLÜGİLLER - Karacaoğlan'ın Yaşamı ve Şiirleri
  => Atilla ÖZKIRIMLI - Dadaloğlu ve Çevresi
  => Aysıt TANSEL - Metin Eloğlu
  ARAŞTIRMA-İNCELEME
  SÖYLEŞİ
  DENEME
  ATTİLA İLHAN
  ATTİLA İLHAN-KÖŞE YAZILARI
  E-KİTAP
  ANSİKLOPEDİK
  SATRANÇ VİDEO DERSLERİ DÖKÜMANLAR
  SATRANÇ OYNA
  ŞİİR
  DİL ANLATIM TÜRK EDEBİYATI - LİSE KAYNAK
  EDEBİYAT RADYO
  EDEBİYATIMIZDA ŞİİR ROMAN ÖYKÜ (dinle)
  100 TEMEL ESER (dinle)
  100 TÜRK EDEBİYATÇISI (dinle)
  SESLİ KİTAPLAR
  FOTOĞRAF ÇILIK
  E-DEVLET
  EĞİTİM YÖNETİMİ DENETİMİ
  RADYO TİYATROSU
  ÖĞRETMEN KAYNAK
  EDEBİYAT TV
  SÖYLEŞİLER - BELGESELLER TV
  RADYO KLASİK
  TÜRKÜLER
  GAZETELER MANŞETLER
  ÖYKÜ ANTOLOJİSİ
  DERGİLER - KİTAPLAR - KÜTÜPHANELER
  E-DERGİ
  KİM KİMDİR BİYOGRAFİLER
  ZİYARETÇİ DEFTERİ
  İLETİŞİM
  EDEBİYAT OKYANUS
TARİHİ MADDECİLİK VE KAPİTALİZM - ÖNCESİ TOPLUMLARASYA TOPLUMU - FEODALİTE Asaf Savaş AKAT
TARİHİ MADDECİLİK
VE KAPİTALİZM - ÖNCESİ TOPLUMLAR:
ASYA TOPLUMU - FEODALİTE
TARTIŞMASINA YENİ BİR YAKLAŞIM(*)

Asaf Savaş AKAT
Bu makalenin amacı, tarımsal üretimin belirleyici olduğu kapitalizm-öncesi toplumlarına maddeci toplum biliminin uygulanmasıdır. Bu şekilde, hem toplum (ve tarih) teorisinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacağımı -yani geçmişin bugüne ışık tutmasını-, hem de özellikle Asya üretim tarzı (AÜT) kavramı çerçevesinde oluşan bir dizi tartışmanın daha anlamlı bir zemine oturmasına yarayacak bazı ipuçlarını getirebileceğimi umuyorum.

Maddeci toplum biliminin kuruluş ve gelişme sürecinin içine yerleştiği toplumsal pratikten kopuk olması imkânsızdır. Yaşadığımız dünya, kapitalizmin bütün kurumları ile belirgin hâkimiyetini taşımaktadır. Halbuki, kapitalizm belirli bir coğrafi mekân ile sınırlı: Avrupa ve uzantıları (Japonya'yı hariç tutarsak). Tarihi maddecilik de dahil olmak üzere, bütün toplumsal bilimler buralarda kurulmuş ve gelişmiştir. Bunun sonucu olarak, tüm Avrupa - dışı tarihini, Avrupa'nın özgül toplumsal yapısı içinde üretilmiş kavramlar aracılığı ile anlamaya çalışıyoruz: bir bölgenin tarihi ve toplumsal kuruluşu genellikle tarih ve toplumsal kuruluş kavramlarına yaygınlaştırılmakta. Nitekim, tarihi maddeciliğin ilkel topluluk ile kapitalizm arasındaki dünya tarihini, Akdeniz - Avrupa yöresinden alınan üç üretim tarzı ile ifade ettiğini biliyoruz: antik, köleci ve feodal. Bu üçlünün dışında, muğlak (ve hatta kötü) tanımlanmış bir Asya üretim tarzına da konjonktürel olarak değinilmekte. Kanımca, bu Avrupa - yanlı tarafgirliği (Eurocentric bias) bir dizi öznel koşula bağlayamayız (Şovenizm, bölgecilik, hatta ırkçılık): Marx ya da Engels'in bu tür eğilimleri olduğunu sanmıyorum. Tersine, maddeci tarih biliminin kuruluş döneminde, Avrupa'nın çağın toplumsal (ve politik) pratiğindeki önemli ve Avrupa - dışı yöreler hakkındaki bilgi yetersizliği bu tarafgirliğin nesnel koşullarını oluşturmakta idi. Böyle olunca, dünyayı anlama/dönüştürme sorumluluğunu yükümlenen devrimci teori/pratik için, Avrupa ile Avrupa - dışı yöreler arasındaki benzerlik ve benzemezliklerin doğru değerlendirilmesi de büyük önem kazanıyor. Özellikle Asya üretim tarzı ile ilgili önerilerimde, olaya daha genel bir sorunsal içinde bakarak bu tarafgirlikten kurtulmaya çalıştım. Bu bağlamda, eğer ben de Asya - yanlı bir tarafgirliğe düşmüşsem okuyucudan peşinen özür dilerim.

TARİH VE TARİH TEORİSİ
Her şeyden önce yöntemle ilgili birkaç soruna değinmemiz gerekiyor. Bu çalışma bir tarih çalışması değildir: Üçüncü Haçlı seferini ya da Pelopones Savaşlarını anlatmadığı gibi onbeşinci yüzyıl Osmanlı ya da Sung hanedanı Çin toplumunu açıklamıyor. Ama, gene de, konusu tarih; insanlık tarihinde hiç olmazsa birkaç bin yıl süren bir dönemin teorisini yapıyor. O zaman, şu soruya mutlaka önceden cevap vermemiz gerekiyor: tarihin teorisi yapılabilir mi? Sezar ve Kleopatra'dan, Yıldırım Bayezit ve Timur'dan, İsa ve Şeyh Bedrettin'den, Kadeş anlaşması ve Çaldıran savaşından soyutlanmış, ama tarihi yapan bu kişi ve olayların davranış ve oluş nedenlerini açıklayabilecek bir tarih teorisi mümkün müdür? Ben bu soruya olumlu cevap vermek istiyorum. Tarihi maddeci bilim, tarihin (ve toplumun) teorik düzeyde temellük edilebileceğini, yani tarihi (ve toplumu) belirleyen unsurların bir dizi nesnel koşuldan hareketle bilgi olarak üretilebileceğini önermektedir (1).

Mutlaka somut mekân ve zamanda tanımlanması gereken tarihi gerçek ile, her iki unsurdan soyutlanmış bir tarih teorisi arasındaki ilişkiler özellikle tarihçiler arasında yoğun bir şekilde tartışılagelmektedir. Tarih teorisine gelen eleştirilerin tümünün tarihi maddeci sorunsalın dışında kalanlar tarafından yapıldığını da göz önüne alarak, farklı tarihçi okulların bu konudaki kanaatlerini özetlemek yoluna gitmeyeceğim. Ancak, bizzat tarihi maddeci sorunsalın içinde kalınsa bile, tarih teorisini kurarken iki önemli tuzağa düşmemeye dikkat etmemiz gerektiğini vurgulamak istiyorum.

Bunlardan ilki, tarih teorisini hiç bir zaman somut tarihten hareketle yapacağımız genellemelerle kuramayacağımızdır. Bilimin yöntemi, daima, en soyuttan en somuta giderek, çoklu ve karmaşık belirlenmelerin sentezi olan somutu düşünce sürecinde yeniden üretmektir (2). Aksi, yani somut mekân ve zamanda oluşan tarihi (toplumsal) olaylardan hareketle bir tarih (ve toplum) teorisi kurmaya çalışmak bizi ampirizme (ve historisizme) götürecektir. Ne yazık ki maddeci tarih biliminde de sık sık bu tür etkiler güç kazanmaktadır (3).

İkinci tuzak, tarih ve toplumun belirlenişini toplumun bir düzeyine mekanik bir biçimde indirgemek eğiliminde yatıyor: ekonomizm. Bu anlayışa göre, maddi yaşamın yenidenüretimi sürecinin maddeci tarih bilimindeki özgül ağırlığı, ekonomik düzeyin toplumun tüm düzeylerini tek başına ve doğrudan belirlemesi şeklinde tefsir edilir. Bu durumda, maddeci tarih biliminin ikinci temel unsuru olan sınıf çatışmasına (politik ve ideolojik düzeyler, devlet, vs.) analizde yer kalmaz. Sınıf çatışmasının (politik düzeyin) özgüllüğü yokolunca, bir yandan üretim ilişkileri ve mülkiyet ilişkilerini ayırdetmek zorlaşırken, diğer yandan da, insanın tarih ve toplumu anlayarak (devrimci teori) onu dönüştürecek müdahaleleri yapması (devrimci pratik) yerine, üretim güçlerinin gelişmesi ile kendiliğinden kurulan bir sosyalizm beklenebilir. Dikkat edilirse, sosyalizm ile üretim güçlerinin gelişme düzeyi arasında kurulan bu mekanik ilişki sonunda, maddenin (toplumun) ulaşacağı yer evrimi başında bellidir; maddeye bu tür bir amaç yüklemek ise mutlaka teleolojik (ve hatta teolojik) olacaktır (4).

Yukarıdaki açıklamalardan bu çalışmanın yöntemine geçebiliriz. Önce, tarım teknolojisine tekabül eden üretim güçleri düzeyini saptayacağız. Buradan, tümdengelim yoluyla, bu üretim güçleri ile tutarlı olacak üretim ve mülkiyet ilişkilerini araştıracağız (5). Bu süreç içinde, toplumların belirlenmesinde üretim güçleri/sınıf çatışması ikilisinin özgül yerlerini vurgulayacağız. Ayrıca, bu tür bir analizin mevcut bazı kavramlarla ilişkisini, bu sonuncuları eleştirerek ortaya çıkarmaya çalışacağız. Giderek, üslup hakkında birkaç söz söylemek istiyorum. Bir dizi genel hipotez öneren çalışmaların sentetik niteliklerinin ağır basması doğaldır. Böyle olunca, yararlanılan pek çok eseri alıntı yaparak dipnotlarda belirtmenin metni zorlayacağını düşünerek, konuyla ilgili olarak önemsediğim kitap ve makaleleri, çalışmanın sonundaki bir bibliyografya bölümünde kısaca değerlendirerek zikretmeyi tercih ettim.

ÜRETİM GÜÇLERİNİN TANIMLANMASI
Üretim güçleri kavramı insanın çevresindeki nesnel dünya ile olan ilişkisini, yani doğayı temellük biçimini özümler. Maddeci görüş, toplumun (ve tarihin) temel belirleyicisinin insanla doğa arasındaki nesnel ilişki olduğunu önerdiğinden, bu ilişkinin iyi tanımlanması son derece önemlidir. Özellikle vurgulamamız gereken şey, üretim güçleri kavramının ne insanın nesne-nesne ilişkileri hakkındaki bilgi düzeyi olan teknoloji ile ne de teknolojinin nicesel görünümü olan verimlilik ile özdeş tutulmaması gereğidir. Üretim güçleri, teknoloji ya da verimlilik gibi nesneler dünyasına ait bir kavram değildir, topluma ait bir kavramdır: insan-doğa ilişkisini insan-insan ilişkisine olan etkisi açısından inceler. Böyle olunca, teknoloji ya da verimlilikteki değişmelerin ille üretim güçlerinin gelişme düzeyini etkilemeleri gerekmez;
bu değişiklikler ancak insan-insan ilişkilerini de değiştirecek nitelikte [nicelikte değil) oldukları takdirde önem kazanırlar (6).

İlkel komün ile kapitalizm arasında yer alan toplumların özgül üretim güçleri düzeyi nedir? Bu soruya cevap vermek o kadar güç değil; insanın doğa ile ilişkisinde pasif olduğu bir teknoloji ile karşı karşıyayız. Üretimin âdeta tümü, doğaya karmaşık aletler kullanmayan bir emek uygulaması ile gerçekleşmekte: tarım. Toprak verimini yükselten teknik ilerlemenin insanın doğa karşısındaki bu pasif (müdahale olanakları sınırlı) durumunu değiştirmeyeceği, ancak ve ancak üretimi topraktan (doğa) insan yapısı (yeniden üretilebilir) üretim araçlarına kaydıran teknolojik gelişmenin üretim güçlerinin daha yüksek bir düzeyine tekabül edeceğini hatırlatalım (niteselin nicele öncelliği).

Tarımın bulunması toplumda insanlar arası kurulabilecek ilişkileri belirler (ve sınırlar). Tarım teknolojisinin önemli çıkarsamalarını şu şekilde özetleyebiliriz:

1. Tarım, toplumun bireylerin biyolojik yeniden üretimi için gerekli olandan daha fazlasını istikrarlı bir şekilde üretmesine olanak tanır. Toplumsal artık-ürünün varlığı, bu teknolojinin sınıflı topluma tekabül edeceğini gösterir: ilkel komün yıkılmıştır.

2. Tarım teknolojisi, yaygın bir iktisadi işbölümünün gerçekleşmesi için yeterince karmaşık değildir. İktisadi işbölümünün yokluğu, sınıfların üretim-dışı (yani toplumsal) işbölümü sürecinde ortaya çıkacağını, yani sömüren sınıfların iktisadi fonksiyonları ile değil, topluma-ait (societal) fonksiyonları ile tanınabileceklerini ifade eder (savaş, din). Aynı şekilde, iktisadi işbölümünün sınırlı olması, meta üretiminin hiç bir zaman hakim olamayacağı anlamını taşır. Bu ise, bir yandan ticaretin sisteme dışsal olacağını (farklı coğrafi tekelleri temsil eden bölgesel-uluslararası-ticaret), diğer yandan da sömürünün iktisat-dışı unsurlarla gerçekleşeceğini içerir.

3. Tarım teknolojisinde, kapitalist üretim tarzını karakterize eden üretilmiş (yeniden üretilebilir) üretim araçları toplumsal yenidenüre-tim sürecinde önemsizdir; temel üretim aracı ise yenidenüretilemez(toprak) (7). Toprağın bu niteliğidir ki, savaşçı (asker) sınıfların tüm kapitalizm-öncesi (tarım) toplumlarındaki önemini (ve etkinliğini) bize açıklar. Toprak (yeniden) üretilemeyince, her sınıf için elde ettiği artık-ürünü arttırmanın tek yolu fetihdir: savaş, toplumun hem genişleyen yeniden üretiminde hem de kendini korumasında hayatidir (8).

Bu şekilde tarım teknolojisine tekabül eden üretim güçleri düzeyinin esas niteliklerini görmüş bulunuyoruz: artık-ürünün varlığı, iktisadi işbölümünün yokluğu ve temel üretim aracının yenidenüretilemeyişi.

ÜRETİM GÜÇLERİNDEN ÜRETİM İLİŞKİLERİNE
Şimdi şu soruya cevap arayalım: Üretim güçlerinin bu gelişme düzeyi ile hangi üretim ilişkileri bağdaşır (compatible)? Bağdaşma kıstası olarak (Bettleheim correspondence ya da non-correspondence diyor) "yeniden üretimi" kullanacağım: üretim güçlerinin gelişme düzeyi veri iken, toplumun kısa-uzun dönemde ve içsel-dışsal olarak yeniden-üretimîne imkân veren üretim ilişkilerine o üretim güçleri ile bağdaşan üretim ilişkileri diyeceğiz.

Yukarıda tanımda özellikle üstünde durmamız gereken "yeniden-üretim" kavramıdır. Belirli bir üretim güçleri düzeyinin belirli üretim ilişkilerini topluma zorlaması, hiç bir zaman, üretim güçleri ile ilişkileri arasında mekanik (kendiliğinden) bir belirlenme süreci olduğu şeklinde anlaşılmamalıdır. Üretim güçlerinden üretim ilişkilerine geçişi, tarihin motoru olan sınıf çatışmaları temin eder: üretim güç ve ilişkileri arasındaki bağdaşma, somut tarihte, farklı sınıf kavgaları ile oluşan toplumsal yapıların üretim güçleri ile bağdaşamadıkları ölçüde kendilerini yenidenüretememeleri ile gerçekleşir. Açıktır ki, söz konusu "toplumsal yenidenüretimi" salt içsel dinamik ve ilişkilerle tanımlayanlayız. Bağdaşmazlık, özellikle toplumların diğer toplumlara kıyasla kendilerini yenidenüretme etkinliklerinde belirgin olacaktır: dışsal dinamik. Bu şekilde, "toplumsal yenidenüretim" kavramının içeriğinin sınırlarını çizmiş bulunuyoruz: üretim güçlerinin gelişme düzeyinin koymuş olduğu ulaşım ve haberleşme tahditleri ile belirlenecek bir coğrafi bölgede birbiriyle bağıntılı fakat farklı toplumsal yapıların bir bütün olarak rekabet/tamamlama sürecinde kendilerini yenidenüretmeleri.

Her somut coğrafya ve tarihte değişen şekiller alabilen sınıf çatışmasının toplumsal belirlenme analizine açıkça (explicitly) dahil edilmesi ile karşımıza karmaşık ve heterojen bir geçiş dönemi çıkar. Örneğin tarımın bulunmasından bu yeni teknolojiye tekabül eden üretim ilişkilerinin ortaya çıkmasına kadar geçen süre, yöreden yöreye büyük farklar gösterebilir ve binlerce yıl sürebilir. Ampirisist tuzağa düşmemek için, model ya da teorinin az sayıda belirleyici etkenden hareket eden (basit) mantığı ile somut tarihin âdeta sonsuz sayıda etken tarafından belirlenen (karmaşık] mantığını ayıran çizgiyi vurgulamamız gerekir. Yapısal analiz, bir üretim güçleri düzeyine tekabül eden üretim ilişkilerini tümdengelimsel usavurma ile elde etmemizi sağlar. Bu ilişkilerin ortaya çıkış süreci ise (genesis: türüm) ayrı bir sorunsal içinde ele alınır. Çalışmamız açısından büyük önem taşıyan yapı-türüm ayırımına ileride tekrar döneceğiz.

GEÇİŞ ÜRETİM TARZLARI : ANTİK VE KÖLECİ
Antik üretim tarzı, aşiret (ilkel) topluluğundan sınıf (tarımsal) toplumuna geçiş sürecinin ilk kademelerinde yer alır. Özelliği, köle olarak tutulan bir yerli halk üstünde müştereken savaşçı fonksiyonunu yükümlenen bireysel üreticilerden oluşmasıdır. İçeride, büyük toprak ve köle mülkiyetinin gelişme eğilimi şehirliler (citizen) arasındaki eşitliği bozarak yoğun bir sınıf kavgasına yol açar. Toplumun içsel dinamiğini durdurarak bu tür bir sınıf çatışmasını engelleyecek mülkiyet ilişkileri gelişebilir (Sparta); ancak, bu durumda toplumun dışsal dinamiği kaybolur (fetih dürtüsü). Böyle olunca, eninde sonunda, büyük toprak ve köle sahiplerinin hâkimiyet kazandıkları kentlerden biri diğerleri üstünde egemenlik kurar. Bu ise, antik üretim tarzını köleci üretim tarzına dönüştürür.

Köleci üretim tarzı, köle emeği ve büyük toprak mülkiyetinin yaygın olduğu bir devleti içerir. Bu toplumun dinamiğini, sistem dışında kölelerin varlığı sağlar: emek-gücü toplum tarafından yenidenüretilmez fakat toplum dışından temin edilir. Ancak, devlet yayıldıkça, dışarısı daralır. Kölelerin içeride üretilmesi halinde ise, bunların, yarı ya da tam-bağımlı köylülere kıyasla hem maliyetleri daha yüksek hem de verimleri daha düşük olur. Bu da bizi başka bir üretim tarzına getirir.

Kanımca, tarımsal teknolojiye tekabül eden üretim tarzlarını aşağıdaki iki nokta aracılığı ile anlayabiliriz.

1. Artık-ürünün varlığı, kaçınılmaz olarak sınıflı toplumu ortaya çıkarır; antik üretim tarzı, kentli-köle arasındaki sınıf ilişkisine rağmen kentliler arasında sınıfsız ilişkiyi devam ettirdiğinden (ilkel demokrasi) geçici bir yapıdır ve uzun-dönem dışsal yenidenüretim mekanizmalarından yoksundur.

2. Üretici sınıfı (emek gücünü) asgari maliyetle ve içeride yenidenüretme zorunluluğu toplumu özgül toprak tasarruf ve örgütlenme biçimlerini kabule zorlar. Köleci üretim tarzı, gelişmiş bir sınıf toplumu olmasına rağmen, bunu gerçekleştiremez: bir üreticiyi, ailesi ve çocukları ile beraber en ucuz üretme biçimi, ona, ürününün tüm ya da kısmının kendisine ait olduğu bir toprak parçası vermektir. Üreticilerin kendilerini yenidenüretmelerinin bu özgül biçimi tarımsal üretimin özelliklerinden doğmaktadır. Yaşadığımız çağda ve gelişmiş kapitalist toplumlarda bile tarımsal ürünlerin önemli bir kısmında etkin üretim biriminin bireysel çiftçi olması ilginçtir.

Bu durumda, tarım teknolojisine tekabül eden üretim ilişkilerini tanımlayabiliriz: ürününün tümü ya da kısmı kendilerine ait topraklar üstünde kendilerini yenidenüreten bir üretici sınıf ve toplumsal artık-ürüne el koyan bir savaşçı-yönetici sınıf. Daha önce de belirtildiği gibi, meta üretiminin hakim olmayışı artık-ürünün iktisadi mekanizmalarla (piyasa) alınamayacağını, yani iktisat-dışı zor ile alınacağını içerir. Ancak, bu tanım, bize hangi iktisat-dışı zor mekanizmalarının kullanılacağını vermez. Bu sonuncusunu, sömüren sınıfın kendini yenidenüretme biçimi, yani bu üretim ilişkileri ile bağdaşan mülkiyet ilişkileri aracılığı ile anlayabiliriz. Üretim ilişkilerinin doğrudan üretim güçlerinin gelişme düzeyi tarafından belirlenmesine karşılık mülkiyet ilişkilerinin daima politik düzeyi (sınıf çatışması) içinde taşıdığı, bu çalışmada özellikle vurgulamak istediğimiz hususlardan biri.

Şimdi ise, üretim güçlerinin gelişme düzeyine tam anlamı ile tekabül eden, yani geçici (transitory) olmayan iki üretim tarzını tanımlamak istiyorum; teknolojide köklü değişmeler olmadıkça bu iki üretim tarzı kendilerini sonsuza kadar yenidenüretebilirler.

FEODAL VE ASYA ÜRETİM TARZLARI
Feodal üretim tarzı bütün özellikleri ile iyi bilinmektedir. Köylülüğün, ırsi (hereditary) özel mülkiyet hakkı olan bir savaşçı-yönetici (toplumsal) sınıf tarafından sömürülmesinde, hukuki serflik ve askerî koruma önem kazanır. Feodallerin aynı zamanda yargı niteliklerini ellerinde toplamaları bürokrasinin oluşmasını engelleyerek mali ve idari alanda egemenliğin bölünmesini sağlar. Güçlü bir merkezî devletin mevcut olmayışı ve bireysel savaşçı-yöneticinin toprağında oturup tebaasını şahsen yönetmesi artığın üreticilerden (sertlerden) artık-emek şeklinde alınması ihtimalini arttırır. Bu şekilde, feodalin kendi toprağı ile serflerin kendilerini yenidenürettikleri tarlalar ayırdedilmiş olur. Doğal olarak, bu mülkiyet ilişkileri ile tutarlı bir dizi üstyapı kurumu da (ideolojik, kültürel, vs.) gelişecektir.

İçsel dinamiğine baktığımızda, feodal üretim tarzının, feodaller arasındaki güçlenme rekabeti nedeniyle, merkezî bir devletin kuruluşu yönünde bir eğilim taşıdığını görürüz. Antik toplumla paralellik kurabileceğimiz bir yapı oluşabilir: bir yandan üreticileri sömürürken, feodallerin kendi aralarında merkezî devletin güçlenmesini engelleyecek ve imtiyazlarını koruyacak bir dizi politik kurumu kurmaları mümkündür (Parlamentolar). Askerî olarak etkinliği, büyük ordulara olanak tanıyan merkezî devletin yokluğu ile belirlenir: sistemin, dışına genişleme imkânları (fetih) sınırlı olduğu kadar, saldırgan ordulara direnme gücü de yüksektir.

Asya üretim tarzında artığın üreticilerden alınması bir merkezî devlet aracılığı ile olur. Bu üretim tarzında, tüm toprağın mülkiyeti devlete, ya da devleti temsil eden hükümdara aittir. Savaşçı-yönetici sınıf artığa, devletin memurları olarak el koyar. Bu örgütlenme biçiminde, toprak ve halkı idare edenler ile (sivil bürokrasi) savaşçılar ayrılabilir. Devlet memurlarının toprak üzerinde bir hakları olmayıp sadece artığa el koyma hakkına sahip olmaları artığın artık-ürün şeklinde toplanması ihtimalini arttırır: vergi/rant ya da haraç. Bu mülkiyet ilişkileri ile tutarlı bir üstyapı da gelişecektir.

İçsel dinamiğine baktığımızda, Asya üretim tarzında, güçlü bürokrat ve savaşbeyleri (warlord) ailelerinin gelişmesi ölçüsünde merkezî otoritenin parçalanması eğiliminin mevcut olduğunu görürüz. Bu nedenle, merkezî devlet her tür ırsi birikime karşı tedbirler getirerek bir yandan toplumsal akışkanlığı yükseltirken diğer yandan tüm almaşık politik iktidar kaynaklarını kurutmaya çalışacaktır. Askerî etkinliği feodal üretim tarzının karşıtıdır: merkezî devlet, fetih olanakları yüksek büyük ordular kurabilir fakat merkezî ordunun yenilgisi halinde bütün ülke savunmasız kalarak kolayca işgal edilebilir.

Yukarıda kısaca özetlenen iki üretim tarzının yapısal bir soyutlama düzeyine tekabül ettiklerini tekrar hatırlatalım. Somut zaman ve mekânda yer alan toplumların her ikisine ait unsurları havi olabilecekleri açıktır.

ASYA TOPLUMUNA GİDEN İKİ YOL
Özellikle AÜT tartışmalarında, bu üretim tarzının ortaya çıkış süreci (türümü) ile ilgili bir dizi unsur, üretim tarzının yapısal özelliği zannedilmiştir. Bu karmaşıklığa ışık tutabilmek için, fiilen tarihte de ağırlık taşıdığına inandığım iki türüm nedeni üstünde biraz durmak istiyorum.

Hidrolik toplum: tarım teknolojisine tekabül eden üretim güçleri düzeyini tanımlarken, üretilmiş üretim araçlarının özgül bir önem kazandıkları bir duruma değinilmişti: sulama tesisleri. Sulamanın mümkün olduğu ve büyük verim artışlarına olanak verdiği yörelerde, pahalı sulama projelerinin gerçekleştirilmesi aşiret kurumlarının üzerinde güçlü bir devletin kurulmasına imkân verir. Mezopotamya ve özellikle Mısır gibi ilk medeniyetler sulamaya olanak tanıyan nehirler çevresinde ve bir merkezî devleti de beraberlerinde getirerek kurulmuşlardır. Ancak, bu medeniyetlere uzun-dönemde istikrar sağlayan şey, devletin kamu hizmeti nitelikleri değil, fakat bu şekilde kurulan üretim ilişkilerinin tarımsal teknolojiye tekabül eden üretim güçleri ile bağdaşmasıdır. Sulama, bu devletlerin ortaya çıkışını açıklar (türüm), uzun-dönemde yenidenüretimlerini değil (yapı).

Göçebe hayvancılık: Asya üretim tarzına sulama faaliyetinin olmadığı toplumlarda da rastlandığını biliyoruz. Şu halde, hidrolik olmayan Asyai türümler bulunabilmeli. Benim ikinci önerim, mevcut tarım teknolojisi içinde göçebe hayvancılığın yerleşik tarımdan daha verimli olduğu coğrafi yörelerin mevcudiyetine dayanıyor. Maddi koşullar, bu yörelerde yaşayan toplumları hayvancılık yapmaya zorlar. Bu durumda, hayvanlar üstüne özel mülkiyet ortaya çıksa da, toprakta özel mülkiyet belirmez, toprak topluluk (aşiret) tarafından müştereken temellük edilir. Bu topluluklar, tarımın mümkün olduğu alanlara doğru yayılınca (ki, üretim araçlarının -hayvanlar- taşınabilir olması nedeniyle bu tür yayılmalara çok sık rastlanabilir) ilginç bir kaynaşma ortaya çıkar: fetheden aşiret ne tarımla ne de özel toprak mülkiyetiyle ilgilenmektedir. Yerli halkın aşiret reisine ödeyeceği haraç, Asyai vergi/rant kategorisinin bir öncüsüdür. Ancak, tarım toplumu sınıfsız olamaz; bu durumda süratle güçlü bir askerî (merkezî) devlet kurulacaktır. Gene, göçebe hayvancılığın tarımla kaynaşması merkezî devletin sadece ortaya çıkış nedenidir. Bu devletin kendini yenidenüretmesi göçebelere bağlı değildir; tam tersine, tahkim oldukça göçebe kökenlerinden kopar (ve hatta göçebeleri tarım yapmak üzere iskan edebilir) ve hidrolik topluma benzer şekilde gelişebilir.

Yukarıda verilen iki yolun dışında bir Asya toplumu türümü olmayacağını düşünmek yanlıştır. Bunlar, sadece, merkezî devletin ortaya çıkması ve toprakta özel mülkiyetin belirmemesi için mümkün (potansiyel) bazı maddi koşulları bize vermektedirler. Bunun dışında, her toplumun özgül sınıf çatışması o toplumun özgül belirleyicisi olacaktır.

ÜRETİM TARZLARININ SIRALANMASI
AÜT-Feodalite tartışmalarında üstünde durulan konulardan biri, üretim tarzlarının sıralanmasında AÜT'nın yeridir. Marx, Asya toplumunun ilkel komünle antik toplum arasında yer alacağını düşünmektedir. Asya, antik, köleci ve feodal toplumlara farklı üretim güçleri düzeyleri tekabül ettiğini örtük olarak kabul eden bu yaklaşımın yukarıda geliştirilen analizle tutarlı olmadığı açıktır. Eğer kapitalizm-öncesi üretim tarzları arasında bir sıralama yapmamız gerekirse, kullanacağımız kıstas, üretim güçleri ile ilişkileri arasındaki bağdaşma olmalıdır. Teknoloji veri iken, sadece uzun-dönemde kendilerini yenidenüretebilen üretim tarzları o teknolojiye has üretim tarzlarıdır; diğerleri ise geçici (transitory) üretim tarzlarıdır. Buna göre, üzerine temellendikleri üretim güçleri ile bağdaşmayan üretim ya da mülkiyet ilişkilerinden oluşan antik ve köleci üretim tarzları (Cermanik, Slav ve diğer benzer üretim tarzları ile beraber) geçici üretim tarzlarıdır. Yalnız feodal ve Asya üretim tarzları olgun tarımsal üretim tarzlarıdır ve daima birbirlerine dönüşme potansiyel çelişkisini içlerinde taşırlar: bu üretim tarzları eşdüzeydirler.

Burada, üretim tarzlarının üretim güçlerini geliştirmedeki etkinliklerine göre sıralanmalarını öneren bir başka görüşü eleştirmekte yarar var. Buna göre, feodaliteye, kapitalizmi doğurduğu için, kapitalizm-öncesi üretim tarzları içinde daha yüksek bir sıra (rank) verilmekte. Bu yaklaşım teleolojik ve ampiristtir. Mantığını izleyelim: kapitalizm tüm kapitalizm-öncesi üretim tarzlarından üstündür; feodalite kapitalizmi doğurdu; şu halde, feodalite diğer kapitalizm-öncesi üretim tarzlarından üstündür. Aslında, bu bakış açısı, burjuva ideologlarının, toplumsal gelişmeyi her zaman ve her yerde özel mülkiyet ile özdeş tutan ve insanlığın bütün başarılarını özel mülkiyete indirgeyen efsanesine (bak. örneğin Weber) çok benzemektedir. Kavram karışıklığına sebep olan, toprakta özel mülkiyet ile üretilmiş üretim araçlarında özel mülkiyetin ayrı ayrı şeyler olduğunun farkına varılmamasıdır. Kapitalizm, teknolojide, üretimin ağırlığını topraktan teçhizata (aletler) kaydıran köklü bir değişme sonucu ortaya çıkmaktadır. Toprakta devlet mülkiyetinin üretilmiş üretim araçlarında (sermaye) özel mülkiyet olmaması anlamına gelmesi ya da teknolojinin gelişmesini engellemesi için hiç bir neden olmadığı gibi, özel toprak mülkiyetinin bu teknolojik kaymaya yol açmasını gerektirecek bir neden de yoktur. Nitekim, tarihten örnekler verebiliriz: Sung dönemi Çin'i (10-12'nci yüzyıl) toprakta devlet mülkiyetine rağmen feodal Avrupa'nın çok ötesinde bir sanayi teknolojisine sahiptir; Meiji-öncesi Japonya'da ise özel feodal toprak mülkiyeti geri ve durağan bir teknoloji ile beraber yaşıyordu. Kanımca, tarihî maddeciliği bu tür darkalıplı determinizmlerden kurtarmak ve teknolojide köklü kaymalara neden olan bilgi birikiminin uzun dönemli belirleyicilerini araştırmak zamanı gelmiştir.

"DOĞU DESPOTİZMİ"
Avrupalı düşünürlerin (Marx ve Engels de dahil) Asya toplumlarını ne kadar yanlış değerlendirdiklerinin daha iyi bir örneği ünlü "Doğu despotizmi" kavramıdır. Daha 17'nci yüzyıldan itibaren, Doğu ile ilgilenen Avrupalılarda bu kavrama rastlamaktayız (aslında Aristo'ya kadar geri götürmek de mümkün). Buna göre, Doğu toplumlarında devletin başındaki kişinin keyfî ve mutlak (tyranical) iktidarı ile toprakta özel mülkiyetin yokluğu arasında bir paralellik kurulur ve bu durum,
açık ya da örtük olarak, Avrupa mülk-sahibi sınıflarının politik (ve diğer ırsi) teminatları ile karşılaştırılır. Şimdi de, bu kavramın bir sınıf tutumu içerdiğini ve farklı bir sınıf tutumunun özde farklı çıkarsamaları olacağını göstermeye çalışalım.

İki (feodal ve Asya) üretim tarzının özgül sınıf çatışmalarının (ve ittifaklarının) anlaşılması için, yukarıda açıklanan merkezkaç güçleri doğru değerlendirmemiz gerekir. Feodal üretim tarzında, iktidarın merkezîleşmesi eğilimi, asilleri toprak üstünde ırsi haklar ve merkezî otoritenin güçlenmesini engelleyecek politik kurumlar kurmaya zorlar. Bu durumda, sömüren sınıfın kendi içindeki sınıfsal eşitliğine (9) sömüren ve sömürülen sınıflar arasında kast-benzeri bir toplumsal akışkansızlık (social immobility) tekabül eder. Asya üretim tarzında ise, merkezi zayıflatıcı (ademimerkeziyetçi) eğilimlerin varlığı, hükümdarı toprağın mülkiyetini kendinde tutarken devletin yönetimi için ırsi olmayan bir sistem kullanmaya zorlar. Bunun anlamı, sömüren sınıf içinde büyük politik eşitsizliğe karşılık (hükümdarın iktidarı mutlaktır) sömüren ve sömürülen sınıflar arasında toplumsal akışkanlığın mevcudiyetidir.

Bu iki üretim tarzında "despotluk" aramak için olaya köylülerin açısından bakmamız gerektiğini öneriyorum. Buna göre, politikaya katılma hakkı olmayan köylüler açısından hakim sınıfların kendi içlerindeki politik eşitliğinin hiç önemi yokken, çok sınırlı da olsa, sınıflararası akışkanlığın bir anlamı olabilir. Bu ise, bize bir "Batı despotizminden" bahsetme hakkı vermese de, "Doğu despotizmi" kavramının ideolojik içeriğini anlamamıza yardımcı olabilir.

Yukarıdaki analiz çerçevesinde, birbiriyle yakından bağıntılı (ve hatta birbirini tamamlayan) iki görüşü eleştirmek istiyorum. Avrupa toplumsal kuruluşlarında, sömüren sınıfların tekelinde fakat çok yoğun bir politik faaliyetin sınıflararasında kast-benzeri bir toplumsal akışkansızlıkla beraber varlığı, mülkiyet ilişkilerinden temellenen bir sınıf (ve "sınıf diktatörlüğü") kavramını belirlemiştir. Buna karşılık, Asya toplumlarında sömüren sınıfın tüm politik faaliyetlerinin yasaklanması ile beraber sınıflararası akışkanlık bir sınıfsız toplum efsanesi yaratmıştır. Bu çalışmanın, her iki görüşün kesinlikle yanlış olduklarını gösterdiğini ümit ediyorum. Geri bir teknoloji düzeyinde sömüren ve sömürülenler arasındaki ilişkileri ortaya çıkartan üretim ilişkileri ile, sınıflararası ilişkilere ilâveten sınıf-içi (politik) hâkimiyet ilişkilerini de içeren mülkiyet ilişkilerini ayırdetmediğimiz sürece, toplumu anlamak/dönüştürmekte büyük zorluklarla karşılaşmamız doğaldır. Bu nedenledir ki, insanlık tarihi ne teknolojinin tarihi (üretim ilişkileri) ne de sınıf çatışmalarının tarihi (mülkiyet ilişkileri), fakat ikisinin kaynaşmasıdır.

SONUÇ
Çağdaş teknolojinin getirdiği ulaşım ve haberleşme olanakları ile bütünleşmiş bir dünyada yaşıyoruz: dağlar, çöller, okyanuslar aşılmış, coğrafya âdeta yok olmuş. Ancak, bu nisbeten yeni bir olay. Kapitalizm-öncesi dünya tarihi, birbirinden doğal engellerle ayrılmış ve nisbeten bağımsız gelişen dünya-sistemlerinden oluşuyor. Çin, Hint ve Akdeniz-Avrupa kapitalizm-öncesinin üç ana dünya sistemi. Şu halde, bunların tarihlerinin de yeknesak ve doğrusal olmalarını bekleyemeyiz. Fakat, maddeci paradigma doğru ise, üstyapıdaki sonsuz farklılıklara rağmen, üretim ilişkileri düzeyinde güçlü özdeşlik eğilimlerinin olması gerekir. Bu çalışmada, böyle bir yapısal özdeşliğin varlığını göstermeyi denedim. Buna göre, bir yörenin tarihinin özgüllüğü ancak diğerlerinin aracılığı ile anlaşılabilir: dünya sistemlerinin çoğulluğuna teorik yaklaşımın tekilliği tekabül etmeli.


NOTLAR
(*) Bu makalede geliştirilen temaların önemli bir kısmı Ağustos 1976'da Mexico City'de toplanan "30'uncu Asya ve Kuzey Afrika İnsan Bilimleri Uluslararası Kongresine" (30th International Congress of Human Sciences in Asia and North Africa) sunduğum "Proposal for Radical Reinterpretation of Asiatic versus European Social Formation" adlı tebliğde bulunabilir; söz konusu tebliğ kongre tarafından yayımlanmaktadır.
(**) Asaf Savaş Akat: İst. Üni. İkt. Fak. İkt. Doçenti.
(1) Yapısalcı olarak suçlanmak istemem, ama, Althusser'in, diğer konulardaki fikirleri ne olursa olsun, Marx'ın bilgi üretiminde yeni bir "kıta"yı, "tarih kıtasını" insanoğluna açtığı konusundaki yargısına katılıyorum; bak. Lenin ve Felsefe, (Birikim Yayınları, İstanbul 1976), s. 25.
(2) Ne kadar iyi bilinse de, tekrar tekrar hatırlatmakta yarar gördüğüm bu husus Marx'ta çok açıktır; bak. Grundrisse (Pelican Books, Middlesex 1973), s. 100 ve devamı (yöntem bölümü); Contribution â la Crifique de l'economie politique (ed. Sociales, Paris 1957), s. 164 ve devamı (yöntem bölümü).
(3) W. Kula, Economic Theory of Feudalism (NLB, Londra 1976), s. 15'de bazı ilginç örnekler bulunabilir.
(4) Ekonomizmin karşıtı olarak volontarizm, politik pratiğe verdiği ağırlık nedeniyle zaten bilimi reddetmeye yönelik olduğundan bizim sorunsalımızın dışında kalıyor; ekonomizm-volontarizm ikilisinin çok benzer somut sonuçlara ulaşabileceğini, maddeci bilim ile ilgili olarak katıldığım diğer analizlerle beraber getiren ve okuyucuya önereceğim bir yazı, "Lucio Magri'nin yazısı dolayısıyle marksist parti sorunundur (Birikim, sayı 24, Şubat 1977).
(5) Engels şöyle diyor: "Tarihte toplumun ve devletin bütün ilişkileri, bütün dinî ve hukukî sistemler, ortaya atılan bütün teorik görüşler, ancak bütün bunlara denk düşen çağların maddi yaşam koşulları belirlendiğinde ve maddi yaşam koşullarından tümdengelim yoluyla türetildiğinde anlanabilir" (siyahlar benim, ASA). Ekonomi Politiğin Eleştirisine Önsöz'den zikreden, Marx/Engels, Devlet ve Hukuk Üzerine, derleyen ve çeviren Rona Serozan, (May yayınları, İstanbul 1977), s. 37
(6) Üretim güçleri kavramı ve özellikle nitel ve nicel yanlarının toplumsal belirlenmedeki etkileri üstüne çok şey söylemek mümkün; gerek geçmiş çağların ve gerek bugünün anlaşılmasında iyi özgülleştirilmesinin hayati bir önem taşıdığını düşünüyorum.
(7) Temel üretim aracının yenidenüretilmeyişine iki önemli istisna vardır: yenidenüretilebilen fakat taşınamayan kanal ve diğer sulama tesisleri ile hem yenidenüretilebilen hem de taşınan hayvanlar. Bu iki kategorinin etkileri ileride ayrıca ele alınacaktır.
(8) Her insan topluluğu için mutlaka gerekli olan ve insan-doğa ilişkisi yanında insan-insan ilişkisini de tefsir eden ruhani zümre de (din) unutulmamalıdır. Ancak, uzun dönemli yapısal belirlenme sürecinde içsel ve dışsal dinamik birbirinden ayırdedilemeyeceğinden, daha etkin olan savaşçı sınıfın, her ne kadar ruhani sınıfla bir ittifak kurmak zorunlulukları olsa da, hakim olacaklarını söyleyebiliriz; kapitalizm-öncesi toplumlarda dinin ve bu fonksiyonu yükümlenen toplumsal sınıfın toplumsal belirlenmedeki önemini hep aklımızda tutarak.
(9) Burada sözü edilen sınıfsal eşitlik ile, antik üretim tarzında değinilen aşiret (boy) eşitliği arasındaki farka dikkati çekmek istiyorum, ilki, bir sınıfın, karşılıklı hak ve görevlerden oluşan bir hiyerarşik düzeni, ikincisi ise müşterek hak ve görevler için karşılıklı eşitliğe dayanan bir ilkel demokrasidir.

Toplum ve Bilim Dergisi, Bahar 1977, Sayı: 1

İLETİŞİM edebiyatokyanus@gmail.com  
   
edebiyatokyanus 640508 ziyaretçi (1178089 klik) kişi burdaydı!
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol