Akademik İncelemeler

Sayı:1 Cilt:1 Yıl:2006

Şerif Benekçi’nin Romanlarında İnsan ve Toplum

Hakan Değirmenci*

Özet

Ünü çapını aşamamış romancılarımızdan biri olan Şerif Benekçi, beş

romanı, değişik dergi ve gazetelerde yayınlanmış yüzlerce hikâye, deneme

ve sohbet yazılarında sergilediği sanatkârlığıyla son dönem Türk

edebiyatının seçkin yazarlarından biridir.

Fransız natüralisti Emile Zola’nın belirttiği gibi, roman yol boyunca

gezdiren bir dikiz aynası gibidir. O aynada hayata dair her şeyi görmek

mümkündür. Bu durumda insan ve toplum kavramları da aynadan

yansıyacak önemli başlıklardan ikisi olarak karşımıza çıkacaktır.

Nihayetinde insan ve insanların oluşturduğu toplum, roman sanatında bir

materyal unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu çalışmada, sessiz sedasız yayınlanan romanlarıyla özellikle entelektüel

çevrelerin dikkatlerini çeken yazarın romanlarında insan ve toplum

meselesinin nasıl ele alındığı incelenmiş; buradan hareketle bireyin

biyolojik varlığının yanı sıra değişik açılardan psikolojik yönleri de

irdelenmiş ve Türk toplumunun son elli yılda yaşadıkları, sebepleri ve

sonuçlarıyla birlikte tahlil edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler : roman, insan, toplum

Abstract

One of our novelist, hadn’t been able to exceed its own limits, Serif

BENEKCİ is among the most distinguished writers of the Modern Turkish

Literature with the attitude that he display artistry in his five books,

hundreds of stories, which were take place in different magazines and

newspapers.

As French novelist Emile Zola says “ novel is mostly like a rearview mirror

possible to see everything about life” In this state, man and society

concepts confronts as the two of the most important headlines which will

reflect from the mirror. Nonetheless, yet we see the man and the society

as a material of novel writing style.

In this study, how the writer deal with the problems of man and society in

his quietly and unobtrusively printed books, which were especially take

attentions of intellectual groups, is analyzed. From starting from that

point, in addition to the biologic existence of man in his/her

psychological aspects are scrutinized and the last fifty years of Turkish

society’s is tried to analyzed with their causes and consequences.

* Okutman, Dumlupınar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü

E-Posta : hakan4306@mynet.com

Hakan Değirmenci

194

Key Words : novel, human, community

Giriş

İnsan, yaşadığımız hayatın merkezinde yer alması nedeniyle,

üzerinde en çok durulan varlıktır. İnsanın -belki de- dikkate alınır ilk

özelliği de biyolojik bir varlık olmasıdır. Nitekim her insan doğacak,

yaşayacak ve ölecektir. Bu çalışmamızda insanı dışarıdan çevreleyen

ve şekillendiren amilleri psikolojik, sosyolojik, tarihî, iktisadî ve

mistik yönleriyle ele almaya çalışacağız. Yazarın insan anlayışını

ortaya koyarken, hayat-insan ilişkilerinin romanlarda nasıl işlendiği,

çalışmamızın hareket noktasını teşkil edecektir. Şehir ve köy kültürü

arasında kalan Türk insanının bocalayışı, yaşanan kültür çatışmaları

ve bunların bireyler üzerindeki tesirleri, insani ve toplumsal süreçler

bağlamında ele alınacaktır.

Çalışmamızın bir diğer odak noktası da toplum meselesidir.

Sosyolojik analizlerle yazarın toplum kavramını hangi açılardan

değerlendirdiği, toplumun hangi sorunları üzerinde yoğunlaştığı

ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Özellikle köy toplumlarının kültürel

değişimi üzerinde durulacak; din görevlisi, öğretmen ve jandarma

tipleri ve bu bağlamda gündeme gelen bir takım sorunlar genel

sosyoloji, tarih ve ekonomi bilimlerinin ışığında değerlendirilecektir.

Bu esnada toplumsal tabakalaşma kavramı ve bu kavramla birlikte

akla gelen bazı meseleler neden-sonuç ilişkisi içinde analiz

edilecektir.

Özet bölümümüzün ikinci paragrafında da belirttiğimiz gibi,

roman, hayata dair her şeyin işlendiği geniş bir dünyadır. Dolayısıyla

roman incelemeleri, toplumsal çözümlemelerde ve toplumsal tarih

araştırmalarında bize veriler sağlayabilecek önemli bir kaynaktır. Bu

çalışmamızda söz konusu romanlardan hareketle, bir Doğu derinliği

taşıyan, diğer taraftan da önemli ölçüde Batı perspektifine sahip olan

Türk toplumunun son yarım asırda yaşadığı medeniyet krizine ışık

tutmak temel amacımızdır.

Şerif Benekçi’nin Romanlarında İnsan Ve Toplum

195

İnsan

Şerif Benekçi, kendisiyle yapılan bir röportajda “İnsanı ve

onun varlığını ciddiye almak gerekir... İnsanoğlu, yerin ve göğün

yüklenmekten kaçındığı emaneti kucaklaması ve varoluşun ön

sırasında durması hasebiyle en çarpıcı iniş ve çıkışları kendinde

toplar” (Taşdelen, 1990; 69). demektedir. Ona göre, insan, kâinatın en

önemli öğesidir; bütün kâinat, onun içindir. Bu nedenle insanın varlık

sahnesindeki mücadelesi dramatiktir ve yazar, insanı anlatırken bu

durumu göz önünde bulundurmuş, onun gel-gitlerle dolu serüvenine

dikkatleri çekmek istemiştir.

Benekçi’nin romanlarına bakıldığında anlatılan insan

tiplerinin, bazı küçük ayrıntılar dışında, genellikle aynı özellikleri

taşıdıkları görülür. Benekçi’nin çizdiği insan tipleri, merkezi

kahramanlar ile yardımcı kahramanlar bakımından keskin bir ayrılık

gösterir. Daha on iki yaşındayken babasını kaybeden Benekçi, hayatla

çocuk yaşta tanışmış ve şuuru genç yaşta dul kalan bir annenin

yalnızlık ve yoksulluk ortamında uyanmıştır. Belki bu nedenle

romanlardaki merkezi kahramanlar son derece aktif, mücadeleci, dışa

dönük ve aydın tiplerdir. Denilebilir ki romanlardaki merkezi

kahramanlar, yazarın çocukluğundan itibaren orta yaş dönemine doğru

kendi ruh ve düşünce gelişiminin aşamalarını yansıtır. 1 Yazar, bu

kişilerin psikolojik bunalımlarını, ruhlarında esen fırtınaları, hayata

karşı duruş ve mücadelelerini vermeye çalışırken anlatıcı kimliğini

gizlememiş, bir bakıma Şerif Benekçi’yi anlatmıştır. Buna karşılık,

yardımcı kahramanlar genellikle içine kapanık, pasif, olaylar

karşısında çekingen ve şüpheci bir tip özelliği gösterirler.

Romanlarda genel olarak şehir ve köy kültürleri arasında kalan

Türk insanının bocalayışı gözler önüne serilmiştir. Her iki kültürü de

tam olarak benimsemeyen bu insan tipinde iki ruh, iki çehre sürekli

çatışma halindedir. Karşımıza çıkan bu insan aslında Benekçi’nin

kendisidir. Bir başka ifadeyle Benekçi, romanlarında, gerçek yaşamda

kendi içinde taşıdığı ve sürekli çatıştığı kendi “ben”ini anlatmıştır.

1 Şerif Benekçi ile muhtelif zamanlarda yaptığımız mülakatlardan, dergi ve gazetelerde

kendisiyle yapılan röportajlardan edindiğimiz izlenimler, bizde, yazarın romanlarındaki

merkezi kahramanların bazısı ile kısmen, bazılarıyla da daha belirgin şekilde özdeşleştiği

kanaatini oluşturmuştur.

Hakan Değirmenci

196

Kumsalı Olmayan Ada romanında Salih Bağcı, kendine ait

olmayan bir çevrede, gurbette yediği vurgunla kimlik arayışına

girişmiştir. Onun bu arayış esnasındaki ıstırapları romanda şöyle

verilir: “Birden yüreğimin ortasında bir ağrı duydum. Kalbim

paslanıyor muydu yoksa? Orada hâlâ beni izleyen tel örgüye baktım.

Çürümüş kazıkları, paslanmış telleriyle, ömrünün son günlerini

yaşayan bir insanı andırıyordu. Bakışlarım uzaklara, tel örgünün

insanlardan ayırdığı tarlaların yeşilliğine doğru uzandı. Orada toprak,

bir zamanlar pırlanta olan kalbimi hatırlatır gibi, ıslak yeşilliklerle

örtülüydü” (Benekçi, Kumsalı Olmayan Ada, 1991; 139). Yazar, bu

kısımlarda tasvirlerle kahramanının psikolojisini vermeye çalışmıştır.

Roman kahramanının ruh halindeki bu gerilim, bir süre sonra

kahramanın biyolojik varlığına da tesir etmeye başlar. “Tel örgü

boyunca yürümeye devam ettim. Daha on adım atmadan, ağırlığımdan

bir şey eksilmediğini gördüm. Dizlerim ağrıyordu. Bacaklarım

çürüyor muydu yoksa? Önce bacaklarımda duyduğum ürperti, giderek

bütün vücuduma yayıldı” (Benekçi, Kumsalı Olmayan Ada, 1991;

141) Salih Bağcı, istemediği halde itildiği bu yalan dünyadan iyice

bezmiş durumdadır. “Genç adam...hayatı bir dizginle kavramanın

mümkün olmadığını düşünüyordu. Bütün hücrelerim el olsa, her biri

bir dizgini kavrasa da nafile. Kaygan ve kaypak bir kürede insan

yalnızsa ne yapsın? Yalnızlık Allah’a mahsus, derdi annem. Allah’a

mahsus olan yalnızlığın altından kul nasıl kalksın? Ortak ve mutlak

amaçlar nerede? Birliktelik, bölüşmek, omuz vermek nerede? Nerede

insanlık?” (Benekçi, Kumsalı Olmayan Ada, 1991; 290) Böylesine

fikri bunalımlar içinde çırpınan roman kahramanı, mücadele etmeyi

değil, kaçmayı tercih etmiştir: “Salih, köyüne arttık dönemeyeceğini

şimdi daha iyi anlıyordu. Bu yörenin, dahası bu iklimin insanı değildi”

(Benekçi, Kumsalı Olmayan Ada, 1991; 292) Kaçmayı, bir bakıma

kolay olanı tercih eden Salih Bağcı, altı ay sonra Manisa Ovası’ndan

küçük bir çiftlik almış, orada küçük ve sade bir hayat sürdürmüştür.

Bu, aslında toplumun baskısından ve cehaletinden bunalan Türk

aydınının büyük ve genel davaların mücadelesini vermekten vazgeçip,

kendi özel meselelerinin mücadelesini vermeyi tercih etmesidir.2

2 Mücadeleden vazgeçme ve kaçma şeklinde özetlediğimiz bu tavır, Tanzimat’tan bugüne

kadar bir çok romanda da işlenmiş bir temadır.

Şerif Benekçi’nin Romanlarında İnsan Ve Toplum

197

Almanya ve dolayısıyla dış göç olgusunun ele alındığı Bir

Şafak Yürüyüşü romanında, kendi ülkelerinde bir kaşık suda birbirini

boğabilecek üç ayrı insanın gurbette yaşadıkları değişim ve birbirlerini

tanımalarıyla başlayan dostlukları anlatılmaktadır. Bir molla, bir

milliyetçi ve bir Troçkistin ortak bir şeyleri paylaşabilecekleri ortamın

yoklandığı (Tekşen, 1989; 9) romanda kahramanların gurbetin yalın

hakikatleri karşısında birbirleriyle kaynaştıkları görülmektedir.

Romanın ana temasını oluşturan ‘yalın hakikat’ fikri, “Bütün

anışlarım bana aittir, fakat bu ürpertili hatırlayışlar neyin nesi”

(Benekçi, Bir Şafak Yürüyüşü, 1995; 5) şeklinde daha romanın ilk

cümlesinde okuyucunun idrakinde sunulmuş ve arkasından iklimle

paralellik kurularak kahramanın psikolojisi verilmeye çalışılmıştır:

“İki yıldır içinde yaşadığım iklim, mevsim asaletinden yoksundu.

Hemen daima kurşun rengi bir gökyüzü, akşam saatlerinde giderek

yoğunlaşan puslu bir hava bulurdum başımın üzerinde” (Benekçi, Bir

Şafak Yürüyüşü, 1995; 5). Romanda işlenen konu, yani hayat ve insan

merkezli bir takım meseleler, daha başlangıçta, romanın adında

kendini hemen ele vermektedir: Bir Şafak Yürüyüşü. Hayata

idealleriyle bağlı bir gencin, hayatın hakikatleri karşısında bir bir

tükenen hayalleri romanın ilerleyen bölümlerinde verilirken yazar, bu

kısımlarda iç diyologlara sık sık başvurmuştur. “Lise ve ardından

üniversite yıllarımda ben, çevremi, ülkemin tüm insanlarını ve hatta

tüm dünyayı kucaklayan bir devdim. Sonra bu dev, askerlik ve

ardından gelen iki yıl içinde, önce kıtaları ve onları birbirine bağlayan

okyanusları attı sırtından. Ardından ülkemi, biraz temkinli, düşünce

kırılıverecek yumurta torbası gibi, usulca indirdim kucağımdan. Cami

avlusuna veledini bırakan ana gibi, dönüp dönüp baktım ardımdan.

Zaten bütün boğuşmalar bu vatan için, bütün hırlaşmalar bu millet için

olmuyor muydu? ... Almanya’ya gelişimin üçüncü yılında tüyü

yolunmuş şaşkın bir kaz yavrusu gibiyim. Devlik hak getire, cüce bile

olmadığımı anlayalı bir tuhaf olmuştum. ... Her yönden döküldüğümü,

maddî ve manevî her iki yönden sefaletimi tüylerim ürpererek fark

ettim.” (Benekçi, Bir Şafak Yürüyüşü, 1995; 23). Benekçi’nin hemen

bütün romanlarında olduğu gibi, Bir Şafak Yürüyüşü romanında da

kahramanımız hayatın, bilhassa gurbet hayatının insan psikolojisi

üzerindeki tahribatını en azından -belli bir süre- hissetmemek ve

yorgun düşen bedenini dinlendirmek için uykuya sığınmıştır. Bu

kısımlarda roman kahramanı uyku ile hayat ve insan kavramları

Hakan Değirmenci

198

hakkında felsefî değerlendirmeler yapmıştır: “Uykuyla zaman,

rüzgarla kuytu arasındaki ilişkiyi hatırlatır bana. Rüzgar, varsın dalları

uğuldatsın, kalın ağaç gövdelerini sallasın; umurunda mıdır kendini

kuytuya atmış adamın? Zaman diye bir şey varsa, benim de sığınacak

uykularım var. Şu dünyada ne hiçbir şey uyku kadar haz verdi bana,

ne de uyanmak kadar nefret ettim hiçbir şeyden. Ne çocukluğumda

oyun, ne de ilk gençlik yıllarında yaşadığım gönül ürpertileri; hiç biri

ama hiç biri uykunun tadını vermedi bana. Var olmak zor, uyanmak

daha da zor. ... Koskoca bir toplumu uyandırıp ayağa kaldırmak

uğruna tükettiğim on dört yıl. Belki gözlerimi mutlu bir dünyaya

açmak içindi.” (Benekçi, Bir Şafak Yürüyüşü, 1995; 62). Gözlerini

mutlu bir dünyaya açamayacağını anlayan roman kahramanı, tüketilen

on dört yıldan sonra pişmanlık hissi içinde değildir; ancak ne taraftan

bakılırsa bakılsın bir gönül yorgunluğu yaşamaktadır ve vazgeçmişlik

psikolojisi içindedir. Esasen buradaki kahramanın hayat içindeki

duruşu ve olaylar karşısındaki vazgeçmişlik şeklinde özetlediğimiz

tavrı, Benekçi’nin diğer romanlarındaki kahramanları için de söz

konusudur. Yazar, çizmeye çalıştığı mücadele insanı portresinde

ısrarcı değildir; O, yalnızca çevremizde her an görebileceğimiz türden

insan’ı anlatmıştır. Dolayısıyla ‘gerçek hayat’ın içindeki kahramanları

da o türdendir; sevdalarıyla, idealleriyle, yenilgileriyle ve

vazgeçmişlikleriyle, kısacası takatleriyle ‘gerçek insan’lardır.

Aynı romanda, merkezi kahramanlardan Mehmet ile Hasan

Bey arasındaki diyalogda, insan bahsi, ilahî bir bakışla

değerlendirilmiştir. Hasan Bey, konuşmasında “Biz insanı en güzel

özelliklerle yarattık”3 ayetinden hareketle, “Şimdi, insaf edip

çevremize şöyle bir bakalım ya da yaşadığımız ortamı göz önünde

bulunduralım. Hani güzellikler nerede? Görebiliyor muyuz

çevremizde güzellikten bir kesit? Beyler, dünya çirkef çarşısına

dönmüştür. Önce insan güzelliğini yitirdi” (Benekçi, Bir Şafak

Yürüyüşü, 1995; 282) demiştir. Hasan Bey’e göre, yaratılanların en

güzeli olan insan, zamanla sevimsiz bir mahluk olmuş, buna bağlı

olarak, insanların yaşadığı dünya, ‘çirkef çarşısı’na dönmüştür.

3 Bkz. Kur’an, Tîn Suresi, 95/4

Şerif Benekçi’nin Romanlarında İnsan Ve Toplum

199

Güvercin Geçidi romanında, insanın yalnız bir varlık olduğu

gerçeği vurgulanmıştır. Buna göre insan, neye, ne kadar yaklaşsa da

neticede yalnızdır. İnsanlar arası münasebetlerde her şey

konuşulmamakta, konuşulsa bile detaya inilmemekte, inilse de bir

ayrıntıya gelince yol mutlaka çatallaşmaktadır. İnsan bütün bunların