Akademik İncelemeler

Sayı:1 Cilt:1 Yıl:2006

Mâniciysen gel otur.

Mânime mâni yetir

Mâniciliğin bilem

Yedi meyve bir getir.

Mâni ve Bilmecelerimizde Geçen Meyve Adlarının

Türkçe’deki Kullanımları Üzerine Bazı Tespitler

Mehdi Ergüzel*

Özet

Bu yazıda mâni ve bilmecelerimizdeki meyve adları Türkçedeki kullanımı

bakımından incelenmiştir. Mâniler sözlü edebiyatımızın en güzel örnekleri

arasındadır. Bilmeceler de bazı bakımlardan mâniyi andıran nükteli,

düşündüren, eğlendiren dörtlüklerdir. Dilin incelikleri araştırılırken sözlü

edebiyat ürünlerine de yer verilmelidir. Biz de bu çalışmamızda söz konusu

manzumelerin Türkçe bakımından hangi özellikleri taşıdığını araştırdık.

Mânilere ve bilmecelere, içlerinde yer alan “meyve” kelimesinin geçiş

tarzları açısından yaklaştık. Meyve kavramının tarihi metinlerden

günümüze kadar gösterdiği çeşitlilik üzerinde durduk. Sonra yaşayan Türk

şivelerindeki meyve adlarına temas ettik.Daha sonra bu manzumelerde

geçen meyve ile ilgili kavramların kullanım tarzlarını ele aldık.Meyvelerin

renkleri,tatları ,kokuları,şekilleri,yetiştiği yerler ve diğer özellikleri ile ilgili

olarak bu şiirlerdeki kullanım tarzlarına dikkat ettik,tasnifler

yaptık.Bunların kelime grupları içindeki geçişlerini sunduk.Bu çalışma ile

kültürümüzün zenginliklerinden birisinin Türkçede ifade ettiği değer

anlaşılmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler : Mâni ve bilmece, meyve kavramı, Türkçedeki

gelişimi, mâni ve bilmecelerde meyve

Abstract

Ballads constitude the outstanding samples in our spoken language.

Similar to them riddles are entertaining, carrying particular purposes in

meaning and witty stanzas. When studying on a language, spoken

language must be considered as well. Having said so, ,n this work we

have studied so called poems in terms of what they have in the Turkish

language.

* Doç. Dr. , Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

E-Posta : merguzel@sakarya.edu.tr

Mehdi Ergüzel

160

The word”fruit” which is frequebtly used with both ballads and riddles is

throughly studied. The variety of the concept of the word “fruit” from

historical context up to now it is used is reviewed. Fruit types used in

living Turkish dialects are also touched. And then how fruit and related

concepts are used in those poems is discussed. Colour of the fruit, their

taste, nature, smells, where they are grown, as well as other features

such as how they areused in tose poems is attached the utmost

importance. How they are used in word groups is also presented.

And finally, with this attempt just one aspect of the deep Turkish culture

and what it meansfor others is hoped to be revealed.

Güzel Türkçemiz üzerinde son yüzyıl boyunca verimli ve

yararlı binlerce ilmî ve kültürel çalışma yapıldı, Türk milletinin

bilgisine sunuldu. Kütüphanelerimizi dolduran yazma eserlerin önemli

bir kısmı yeni harflerle tekrar kazanıldı. Yapılan gramer

incelemeleriyle dilimizin tarihten bugüne geçirdiği safhalar anlaşıldı,

ses ve şekil özellikleri aydınlatıldı. Sözlük çalışmalarıyla da

Türkçemizin ifade zenginlikleri ve söz varlığı tanıtılmaya çalışıldı

Dil bilgisi çalışmalarının ses ve şekil incelemelerinin yanı sıra

kelime serveti, cümle ve ifade kalıpları yönünde gelişmesi

beklenmektedir. Hem tarihî hem de yakın devir eserlerinin bu

bakımdan incelenmeye ihtiyacı vardır. Bir taraftan her yüzyıla ait söz

varlığı ortaya konulurken, diğer taraftan şair veya yazarların özel

sözlükleri ve üslûp özelliklerini yansıtıcı ifade kalıplarını

değerlendirecek çalışmalar yapılması düşünülmektedir.

Temel söz varlığı bir dilin gücünü temsil eder. Söz varlığı

denince ilk akla gelen kelimedir. Bu konuda verimli ve ufuk açıcı

çalışmaları olan Doğan Aksan; "Sözcükbilim, dilin söz varlığını, yani

sözcüklerini, türetmede görev alan biçimbirimlerini, birleşik

sözcük, deyim, atasözü, kalıplaşmış söz gibi öğelerini incelemeye

yönelen, bu öğelerin kökenlerini, oluşumlarını araştırarak biçim ve

anlam açısından gelişmelerini saptamaya çalışan bir dilbilim dalıdır."

diyor.(Aksan,1996)

Söz varlığı bir dilin servetidir. Yüzyıllar içinde dilin kendini işleye işleye

kazandığı bu zenginlik çeşitli özellikteki sözlüklere ve örneklendirilmiş kaynaklara

aktarılmadıkça, yaşayan nesiller ve sonradan gelecekler dillerinin inceliklerini

tanıyamazlar, sadece kendi dönemlerinin sınırlı anlatım imkânlarıyla yetinmek

zorunda kalırlar.

"Bir dilin söz varlığı denince, yalnızca o dilin sözcüklerini değil,

deyimlerin, kalıp sözlerin, kalıplaşmış sözlerin, atasözlerinin, terimlerin ve çeşitli

anlatım kalıplarının oluşturduğu bütünü anlıyoruz."(Aksan,1996:7)

Mâni ve Bilmecelerimizde Geçen Meyve Adlarının

Türkçe’deki Kullanımları Üzerine Bazı Tespitler

161

Türkçe cümle yapısında kelime gruplarının önemli bir yeri

vardır. Hele isim ve sıfat tamlamaları neredeyse cümlenin

vazgeçilmez unsurları hâlindedir. Tek kelimeyle anlatılamayan duygu

ve düşünceler "kelimelerin izdivacı" denilen ustaca bir araya gelişlerle

ifade edilir. Türkçe anlatımın sayısız güzel örneklerini isim ve sıfat

tamlamalarında buluruz.

Aksan’a göre, söz varlığı, aynı zamanda o dili konuşan

toplumun kavramlar dünyası, maddî ve manevî kültürünün yansıtıcısı

dünya görüşünün bir kesiti olarak düşünülmelidir. Her millet hayatı

kendi penceresinden görür. Bu bakış tarzı, toplumların dili oluşturma

ve geliştirme yolunda hareket noktasıdır. Yaşama üslubu ile dil

arasında da yakın bir ilgi vardır. Aynı nesneler farklı zamanlarda ve

değişik dillerde ayrı kelimelerle anlatılmış bazen de söz grupları

ortaya çıkmıştır.

Türkçenin adlandırma ve farklı durumları söz oyunlarıyla anlatabilme

yeteneği çok yüksektir. Asırlar içinde kullanıla kullanıla yeni anlamlar kazanan

bazen daralan bazen genişleyen kelimelerin içyapısı, araştırmacılar için tükenmez

kaynaktır.

Atasözleri, bilmeceler, mâniler, türküler, deyimler ve hatta şarkı

sözleri belirttiğimiz söz varlıkları açısından incelenmeli, örnekli dökümleri

ortaya konulmalıdır.

Türk mânileri, edebiyatımızın iddiasız gibi görünen şen

çocuklarıdır. Onlardan örnekler okuyarak zaman zaman birbirimize

takılır ve güleriz. Fakat işin içine ciddî bir inceleme girince mâniler,

heybetli ve renkli çehresiyle gücünü gösterir.

"Türk folklorunun önemli bir şiir türü de mânidir. Yüzyıllar

boyunca çoğunlukla kulaktan kulağa aktarılıp günümüze ulaşan

mânileri kimler söylemiştir, pek bilemeyiz."

Sami Akalın, mânilerin kaynağını açıklarken: “Gökteki bulut,

ağaçtaki yaprak, daldaki gül, saksıdaki karanfil, raftaki sini, küpteki

bulgur, kulaktaki küpe, parmaktaki yüzük, denizdeki kayık, deredeki

balık... mâni yakıştırırken söz başı olur. Bu ve benzeri bir sözle

mâniye başlanır ama sözün sonu ille bununla ilgili olmak zorunda

değildir; mâniyi yakıştıran içindekini anlatır. Mânilerin çoğu dönerdolaşır

sevgiliye ulaşır. “diyor.(Akalın,1972)

Kelimenin sözlük karşılığı, "dört mısralı ve kendine mahsus

makamları olan manzume"dir. Fakat bu kendine özgü makamları olan

dört mısradan kurulu şiirlerin söyleyicileri ve okuyanları vardır da

yazarları -ya da kişileri- yoktur, bilinmemektedir. Türk toplumsal

Mehdi Ergüzel

162

hayatının tam bir "ifadesi" sayılan halk edebiyatımızın ürünleri

arasında, mânilerimiz İslâmlıktan önceki Türk edebiyatından

günümüze kadar çeşitli Türk katları arasında yaşamasını

sürdürmektedir.

Anadolu Türklerinin "mâni", Azerî Türklerinin "bayatı"

dedikleri bu şiir biçimini Kazak ve Kırgızlar "aytipa, kayım, öleng";

Step ve Kırım Tatarları "çıng, çink", Özbekler de "aşule, koşuk" diye

adlandırırlar.

Türkçe Sözlük'ün son baskısında mâni "Genellikle birinci,

ikinci ve dördüncü mısraları uyaklı olan, daha çok hecenin yedili

ölçüsüyle söylenen halk şiiri" ifadesiyle tanıtılmaktadır.

Mâni sözünün kaynağı tam olarak bilinmemekle beraber bu

konuda kaynaklarda değişik yorumlar vardır. Ahmet Vefik Paşa'ya

göre mâni "usulsüz, darpsız elhan ile tegannî olunan vezinsiz, manasız

güfte"dir.(Göksu,1970)

Giriş

Marmara Üniversitesi Türkiyât Araştırma ve Uygulama

Merkezi, son yıllarda uluslar arası seviyede düzenlediği “Türk

Kültüründe, Ayrıntılar” başlığı altındaki toplantılarla kültürümüzün

kaynaklarına gidilmesi, temel kavramlarının aydınlatılması yolunda

son derece verimli bir ilim ve kültür zemini oluşturmaktadır.

Bu toplantı için “meyve” kavramını mânilerimizde ve

bilmecelerimiz içinde araştırarak tarama-tahlil yoluyla 1100 civarında

mâni ve bilmecemizi inceledik.Önce meyve ve çeşitlerinin temel tarihî

metinlerimizde hangi isimlerle geçtiğini, zamanımızın Türkiye

dışında yaşayan şivelerinde bunların hangi adlarla söylenip yazıldığı

konusunda kısa tespitler yaptık.

Meyve ve eş anlamlısı yemişin Türkçe sözlüğümüzdeki

anlamını belirterek mâni ve bilmecelerimizdeki meyvelerin

Türkçemize kazandırdığı kullanım çeşitliliğini söz servetimiz

yönünden değerlendirmeye başlayalım.

1. TDK ‘nın Türkçe Sözlük’ünde :

meyve (Far. Mive)

Mâni ve Bilmecelerimizde Geçen Meyve Adlarının

Türkçe’deki Kullanımları Üzerine Bazı Tespitler

163

1.bot.: Bitkilerde çiçeğin döllenmesinden sonra yumurtalığın

gelişmesiyle oluşan, tohumları taşıyan organ, yemiş.

2.mec.:Ürün, sonuç, kâr

Meyve kelimesine bağlı olarak türemiş ve birleşik

şekillerinden: meyvedar, meyvehoş, meyvelen-,meyveli, meyvelik,

meyvesiz, meyvesizlik…

yemiş (is.)

1.Bitkilerde çiçeği döllenmesi sonunda meyve yapraklarından

oluşan ve tohumu taşıyan organ, meyve

Bu kelime de yapım ekleriyle; yemişçi, yemişçil, yemişen,

yemişlenme,yemişlenmek,yemişli,yemişlik.. gibi bir kullanım

çeşitliliği içindedir.

2. Tarihi Metinlerde “Meyve” Kavramı:

İlk sözlüğümüzden başlayarak bazı tarihî metinlerin

sözlüklerinde geçen meyve isimlerine bakıldığında aşağıdaki

kelimelerle karşılaşılmaktadır:

2.1. DLT (Divanü Lûgati’t – Türk) de:

almıla (I, 130–11) / alma; kımız almıla (I, 366–2); ekşi

elma anlamında

büken (I, 399–17); karpuz, hint kavunu

çahşak (I, 469–14); kurutulmuş kayısı, üzüm gibi

meyveler

çawju (I, 422–23); meyvesi acı ve kırmızı bir ağaç

dava (III, 237–16); ılgın ağacı meyvesi

amşuy (I, 115–3); bir çeşit sarı erik

erük (I, 67–19); şeftali, kayısı, erik gibi meyvelere

verilen genel ad

erüklük (I, 152–25); erik bahçesi, tülüg erük (I, 69–

20); şeftali

sarug erük (I, 69–21); kaysı, zerdali, kara erük (I,

69–22);

erliklen - (I, 294–19, ); erik meyvesi ver-, erükse – (I,

303–5,); canı erik isteMehdi

Ergüzel

164

kagun (I, 15–16) (13 yerde); kavun