|
 |
|
İÇERİK |
|
|
|
|
|
 |
|
SÖZ VE ÖZ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
SÖZ VE ÖZ
1
Duran Nemutlu
Öz
Bu çal
ışmada, Türkçede kullanılan Latince, Grekçe, Fransızca ve diğer bazı
dillerden geçen ve rasgele seçilen baz
benzerlikleri ve farkl
ı sözcüklerin kök anlamları, kullanış anlamları,ılıkları, Türkçedeki uygunluk dereceleri irdelenmeye çalışmıştır.
Anahtar Sözcükler
Sözcük, Anlam, Türkçe
The Words and their Essence
Abstract
The main focus of this work is to examine the roots of some words drawn
randomly from Latin, Greek, French and some other languages, and their Turkish
similarities and differences
.
Key Words
Word, Meaning, Turkish
Giri
ş
Dilbilimin geli
kurucusu say
incelenmesi üç evrede olmu
(Grammaire) evresidir. Yunanl
devan edilen ve olgunla
anlat
koymu
tespitleri, aç
edebiyat tarihi, gelenekler, kültür ve kurumlar da u
Bunlar
evreye mukayeseli “filoloji” veya mukayeseli “dilbilgisi” evresi de diyebiliriz.
Burada birden çok dil kendi aralar
Latince, Grekçe inceleniyordu, sonra Sanskritçe, daha sonra da modern diller
kat
evrenin konusudur. Leksikoloji bir sözcü
kaydedili
u
ço
etimolojik ve semantik aç
yerine “söz”, ilk veya as
şmesinde büyük rol oynayan, hattâ modern dilbiliminılan Ferdinand de Saussure’e (1857- 1913) göre dil olaylarınınştur (Saussure, 1969:13-14). Birinci evre dilbilgisiılar tarafından başlatılan ve Fransızlar tarafındanştırılan bu metotla gramerciler dilin yazım veımında doğru şekillerin yanlış şekillerden ayrılmaları için kurallarşlardır. İkinci evre filoloji (philologie) evresidir. Burada filologlar metinıklamalar ve yorumları yolu ile dil inceliyorlar; buradan hareketleğraş sahalarına giriyordu.ın özgün inceleme yöntemi eleştiridir. Üçüncü evre dilbilim evresidir. Buında kıyaslanarak inceleniyor.2 Önceleriılmışlardır. Leksikoloji (lexicologie) ve semantik (sémantique) bu üçüncüğün oluşumunu, yazılışını ve sözlüğeşini inceler, semantik ise sözcüğün anlamını, varsa tarih boyuncağradığı anlam değişikliklerini inceler. Biz burada Türkçede kullandığımızğunluğu batı, özellikle Fransızca sözcüklerin bazılarının kökenlerine de inerek,ıklamalarını yapmaya çalışacağız. Sözcük veya kelimeıl anlamı yerine “öz” diyoruz.
Seçilen Baz
ı Sözler ve Özler
Bilimsel bir terim olan “kongre” sözcü
congrès) geçmi
birçok devlet temsilcisinin bir araya geldi
konudaki görü
olana
ğü dilimize Fransızcadan (Fr.ştir ve anlamı “uluslararası bazı sorunlara çözüm yolları arayanği toplantı; veya bazı kişilerin belli birş, düşünüş ya da inceleme ve araştırmalarını karşılıklı açıklamakğı buldukları toplantı”dır (Demiray, 1988:503). “Kongre” (Fr. congrès)
1
Edebiyat
bildirinin yeniden düzenlenmi
Bu inceleme 21.05.1998 tarihinde Cumhuriyet Üniversitesi Fen-edebiyat Fakültesi Fransız Dili veı Bölümü tarafından düzenlenen “Dil, Edebiyat ve İnsan” konulu panelde sunulanş metnidir.
2
Fransızcadan çeviriler tarafımızdan yapılmıştır. D. N.
Söz ve Öz
298
sözcü
“kongresüs” (Lat. congressus) sözcü
con, co, col) öneki, ile, birlikte, beraber (Fr. avec, ensemble) anlam
ise (Lat. gressus, gredi, grado, gradus) (Goalzer, 1967a:301) yürüme, ad
yakla
görü
sözcü
pozisyonudur. Buradan hareketle kongre sözcü
birlikteliktir (Fr. union sexuelle) (Robert, 1996:441). Yine dilimize bat
geçen ve “kongre” sözcü
“konferans”, “sempozyum”, “panel”, “kollokyum”, “forum” ve “seminer”
sözcükleri vard
geçmi
yap
toplant
Latince “conferre” fiilinden türetilmi
ğü Fransa’da 16. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır ve Latinceğünden gelmektedir. Latince “kon” (Lat.ına, “gressüs”ım atma,şma, yanaşma (Fr. marche, pas, approche) anlamına gelmektedir. Konuşma,şme, buluşma, karşılaşma, bilimsel tartışma anlamına gelen kongreğünün bir diğer anlamı da vücut vücuda savaşma, mücadele etmeğünün ilk ve asıl anlamı cinselıdanğüne benzer, yakın, hattâ eşanlamda kullandığımızır. “Konferans” sözcüğü dilimize Fransızcadan (Fr. conférence)ştir ve anlamı “dinleyicilere herhangi bir konu üzerinde bilgi vermek içinılan konuşma, veya, uluslararası bir sorunun çözümlenmesi için yapılanı”dır (Demiray ve ark, 1977:351). Konferans sözcüğü (Fr. conférence)ştir ve “conferre” fiilinin anlamı
“toplanmak” (Fr. réunir), “rapor etmek” (Fr. rapporter), konu
söz etmek” dir (Fr. s’entretenir) (Goalzer, 1967a:159).
réunion), “tart
coll., 1971:188) anlam
sözcü
al
ya da seminer” (Demiray ve ark., 1977:500) anlam
“sempozyum” (Fr. symposium) Frans
Yunancadan geçmi
anlam
filozoflar, hâtipler belli aral
etraf
tart
ünlülerinden biri Eflatun’un yazd
yap
1978:993). “Panel” dilimize
önünde bir konu
tart
K
“kap
(listesi)” gibi anlamlara da gelir (Uzbay, 1985:372). “Kollokyum” sözcü
dilimize
Fr. colloque) ve anlam
diplomatik vb. sorunlar
toplant
diyalog, sohbet” (Uzbay, 1985:91), Latincede “konu
konferans” (Goalzer, 1967a:141) anlamlar
akademik bir unvan olan doçentlik bilim s
kullan
yaz
Romal
geni
Duran Nemutlu
299
(Demiray ve ark., 1977:211). “Forum” eski Roma kentinde Kapitol (Fr. Le
Capitole = da
zirvesinden biri- Jupiter (Yun. Zeüs) tap
(Fr. Le Palatin = da
imparatorluk konutlar
halk
1969:443). Buradan hareketle Roma
büyük merkezi meydanlara “forum” ad
al
sonuçland
1976:580) anlam
toplant
sözcü
sözcüktür (Lat. seminarium) ve anlam
ö
konu üstünde tart
1977:500). Seminer sözcü
fidanl
Genellikle dini okullarda ve e
çal
gibi dü
edilir ve seminer sözcü
Türkçeye Arapçadan geçen “iktisat” teriminin yerine ve e
kulland
dilimize girmi
sars
şmak, söylemek,Şu halde “toplanma”, (Fr.ışma” (Fr. discussion), “sergileme” (Fr. exposé) (Dauzat et sesındaki “konferans” (Fr. conférence, Lat. conferentia)ğü “bir topluluk önünde edebiyat, bilim, siyaset ve bunun gibi konuların eleındığı söyleyişi”dir (Larousse, 1978:240). Belli bir konuda düzenlenen oturumında kullandığımızızca bir sözcüktür. Fransızcayaştir ve Yunanca aslı “sumposion” olan bu sözcüğün asılı “ziyafet, şölen, büyük yemek” (Fr. le banquet)dir. Eski Yunanistan’daıklarla ve genellikle akşamları bir ziyafet sofrasınınında toplanırlar, gece boyunca yerler, içerler ve belli bir konu üzerindeışırlardı. Her defasında başka bir konu ortaya atarlardı. Bunların enığı “Şölen” (Fr. Le Banquet) adlı yapıtıdır. Buıtta konu aşktır ve hatipler sırayla aşk konusunda konuşurlar (Larousse,İngilizceden geçmiştir ve anlamı “dinleyicilerşmacı grubunun genellikle sosyal ya da politik bir konuyuışmak amacıyla düzenledikleri toplantı”dır (Demiray ve ark., 1977:452).ısaca “açık oturum” anlamında kullandığımız “panel” sözcüğü İngilizcedeı aynası”, “pano” (Fr. panneau), “resim tahtası”, “çerçeve”, “jüri heyetiğüİngilizce aracılığı ile geçmekle beraber aslı Latincedir (Lat. Colloquium,ı “bilimsel bir konuyu incelemek ya da siyasi, iktisadi,ı tartışmak için uzman kişiler arasında yapılanı”dır (Demiray ve ark., 1977:348). İngilizcede “karşılıklı konuşma,şma, görüşme, diyalog, veı vardır. Bu terim Türkiye’de daha çokınavının sözlü bölümü içinılmaktadır. Dilimize ve hemen hemen tüm dünya dillerine aynı anlam veılış biçimiyle geçen “forum” (Fr. forum) sözcüğü Latincedir ve anlamı “eskiılarda halkın yurt işlerini konuşmak için toplandıkları, duvarlarla çevriliş alan, veya kimi sorunların görüşülerek karara bağlandığı genel toplantı”dırğ, Roma’nın yedi tepesinden biri, daha doğrusu bu tepenin ikiınağının bulunduğu zirve-) ile Palatinğ-, eski Roma’da ilk evlerin yapıldığı, imparatorların daını inşa ettikleri yedi tepeden biri) arasında yer alan veın kamu işlerini tartışmak için toplandıkları meydandır (Larousse,İmparatorluğuna ait tüm eski şehirlerdekiı verilmiştir. Kamu ve sivil işlerin eleındığı bu dörtgen meydanlarda aynı zamanda hukuki sorunlar çözülür, davalarırılırdı (halk mahkemesi) (Goalzer, 1967a:287). Çarşı, pazar (Saraç,ı olmakla beraber “forum” günümüzde daha çok “bilimselı, kolokyum, toplu tartışma” anlamında kullanılmaktadır. “Seminer”ğü dilimize Fransızca söyleniş (Fr. séminaire) biçimiyle geçmiş Latince birı “Yükseköğretimde, özel bir bilim dalındağrencilerin yaptığı grup çalışması, kurs, bir konu hakkında bilgi vermek ve buışmak amacıyla düzenlenen toplantı”dır (Demiray ve ark.,ğünün Latince aslı olan “seminarium” “fidelik,ık, tohumluk” (Goalzer, 1967a:595) (Fr. pépinière) anlamına gelmektedir.ğitim kurumlarında yetişen gençlerle yapılan birışma biçimi olan seminer genç dimağlara bilgi tohumlarının atıldığı bir eylemşünülebilir. Zaten Fransızcada tohum semans (Fr. sémence) diye telaffuzğü ile kök benzerliği vardır.şanlamındaığımız “ekonomi” (Fr. économie) sözcüğü Fransızca söyleniş biçimiyleştir, aslı Yunancadır ve anlamı:“gelir ile gideri, üretim ile tüketimiıntılara yol açmayacak şekilde düzenli tutma ya da gereksinimlerin sınırlı
olanaklarla en verimli bir s
1977:185). Yunanca asl
oikonomia, oikos = ev- Fr. maison, nomos = idare - Fr. administration) ve anlam
ıraya göre karşılanması, tutum”dur (Demiray ve ark.,ı iki sözcükten oluşan bileşik bir isimdir (Yun.ı
ev idaresidir (Fr. adnimistration de la maison) (Dauzat et ses coll., 1978:253).
“Bir evin bir ailenin iç idaresi” (Goalzer, 1967b:240) anlam
“oykonomiya (Yun. oikonomia) sözcü
olarak geçmi
“ekonomi”, “tutum bilim” anlam
(Fr. budget,
Türkçeye geçmi
içindeki gelir gider ayr
Eski Frans
bourse, petit sac) (Greimas, 1968:576),
ındaki Yunancağü Latinceye “ekonomia” (Lat. economia)ş, Fransızcada “ekonomi” (Fr. économie) olmuştur ve “iktisat”,ında kullanıyoruz (Saraç, 1976:438). “Bütçe”İng. budget) sözcüğü eski Fransızcadan İngilizceye, oradan daş batı kökenli bir diğer iktisat terimidir ve anlamı “belli bir süreıntılarını gösteren tasarı”dır (Demiray ve ark., 1977:99).ızcadaki anlamı “küçük kese-para kesesi-, küçük çanta (Fr. petiteİngilizcedeki ilk anlamı veznedar çantası
(Fr. sac du trésorier) olan “bütçe” (Fr. budget) sözcü
administration des finances) anlam
1978:115). “Mar
iktisat ve ticaret terimidir ve anlam
katar
(Lat. mercatura) ve anlam
négoce) dir. “Kantin” (Fr. cantine) sözcü
anlam
ğü bugün “para idaresi” (Fr.ında kullanılmaktadır (Dauzat et ses coll.,şandiz” (Fr. marchandise) dilimize yine Fransızcadan geçmiş birı “tecim eşyası, mal” (Saraç, 1976:812), “yükı (treni, vagonu)”dır (Demiray ve ark., 1977:395). Sözcüğün aslı Latincedirı ticaret (Fr. commerce), iş, uğraş, alışveriş, tecim (Fr.ğü dilimize Fransızcadan geçmiştir veı “kışla, fabrika, okul gibi yerlerde yiyecek ve içecek maddelerinin satıldığı
Söz ve Öz
300
yer”dir (Demiray ve ark., 1977:305). Sözcü
“mahzen” (Fr. cave
Frans
mahzendeki içkiler, içki dolab
anlamlardan da anla
tüketilen yer anlam
(Larousse, 1978:164).
Politika terimi olan “demokrasi” (Fr. démocratie) dilimize Frans
geçmi
halk iradesinin a
(Demiray ve ark., 1977:152). Asl
Yunanca “demos” halk (Fr. peuple) ve “kratos” güç, idare (Fr. pouvoir)
demektir, “kratos” sözcü
komutanl
“halk idaresi” ya da halk
dü
özgürlü
démocrate) hem isim hem de s
de
Frans
kar
1977:569). “Tolerans” (Fr. tolérance) sözcü
anlam
etmeye yetenekli, dayan
kulland
çevirebilece
bordel) anlam
“parfüm” (Fr. parfum) sözcü
asl
(Fr. fumer) tüten, duman
ğün aslı İtalyancadır (İt. Cantina) veİt. cavo) anlamına gelmektedir (Padovani, 1949:307).ızca “kav” (cave) çok anlamlı bir sözcüktür:mahzen, içki mahzeni,ı, yer altı eğlence kulübü (Saraç, 1976:193). Buşılacağı üzere, “kantin” daha çok içki alınıp satılan veındadır; asker bavulu, büyük sandık anlamları da vardırızcadanştir ve anlamı “halkın kendi kendini yönetmesi, bir yönetim düzenindeğır basması ya da yönetimin halk tarafından denetlenmesi”dirı Yunanca olan bu terim iki sözcükten oluşur,ğünün kökeni “kratein” buyurmak emretmekık etmek anlamındadır (Dauzat et ses coll., 1971:227). “Demokrasi”,ın egemen olduğu hükümet biçimi olarakşünülmelidir (Larousse, 1978:301). Ve demokrasi yurttaşların e |
|
|
|
|
|
|
 |
|
İLETİŞİM edebiyatokyanus@gmail.com |
|
|
|
edebiyatokyanus 692694 ziyaretçi (1257640 klik) kişi burdaydı! |