edebiyatokyanus - SÖZ VE ÖZ

SÖZ VE ÖZ
1
Duran Nemutlu

Öz

Bu çal
ışmada, Türkçede kullanılan Latince, Grekçe, Fransızca ve diğer bazı
dillerden geçen ve rasgele seçilen baz

benzerlikleri ve farkl
ı sözcüklerin kök anlamları, kullanış anlamları,ılıkları, Türkçedeki uygunluk dereceleri irdelenmeye çalışmıştır.
Anahtar Sözcükler

Sözcük, Anlam, Türkçe

The Words and their Essence

Abstract

The main focus of this work is to examine the roots of some words drawn

randomly from Latin, Greek, French and some other languages, and their Turkish

similarities and differences
.
Key Words

Word, Meaning, Turkish

Giri
ş
Dilbilimin geli

kurucusu say

incelenmesi üç evrede olmu

(Grammaire) evresidir. Yunanl

devan edilen ve olgunla

anlat

koymu

tespitleri, aç

edebiyat tarihi, gelenekler, kültür ve kurumlar da u

Bunlar

evreye mukayeseli “filoloji” veya mukayeseli “dilbilgisi” evresi de diyebiliriz.

Burada birden çok dil kendi aralar

Latince, Grekçe inceleniyordu, sonra Sanskritçe, daha sonra da modern diller

kat

evrenin konusudur. Leksikoloji bir sözcü

kaydedili

u

ço

etimolojik ve semantik aç

yerine “söz”, ilk veya as
şmesinde büyük rol oynayan, hattâ modern dilbiliminılan Ferdinand de Saussure’e (1857- 1913) göre dil olaylarınınştur (Saussure, 1969:13-14). Birinci evre dilbilgisiılar tarafından başlatılan ve Fransızlar tarafındanştırılan bu metotla gramerciler dilin yazım veımında doğru şekillerin yanlış şekillerden ayrılmaları için kurallarşlardır. İkinci evre filoloji (philologie) evresidir. Burada filologlar metinıklamalar ve yorumları yolu ile dil inceliyorlar; buradan hareketleğraş sahalarına giriyordu.ın özgün inceleme yöntemi eleştiridir. Üçüncü evre dilbilim evresidir. Buında kıyaslanarak inceleniyor.2 Önceleriılmışlardır. Leksikoloji (lexicologie) ve semantik (sémantique) bu üçüncüğün oluşumunu, yazılışını ve sözlüğeşini inceler, semantik ise sözcüğün anlamını, varsa tarih boyuncağradığı anlam değişikliklerini inceler. Biz burada Türkçede kullandığımızğunluğu batı, özellikle Fransızca sözcüklerin bazılarının kökenlerine de inerek,ıklamalarını yapmaya çalışacağız. Sözcük veya kelimeıl anlamı yerine “öz” diyoruz.
Seçilen Baz
ı Sözler ve Özler
Bilimsel bir terim olan “kongre” sözcü

congrès) geçmi

birçok devlet temsilcisinin bir araya geldi

konudaki görü

olana
ğü dilimize Fransızcadan (Fr.ştir ve anlamı “uluslararası bazı sorunlara çözüm yolları arayanği toplantı; veya bazı kişilerin belli birş, düşünüş ya da inceleme ve araştırmalarını karşılıklı açıklamakğı buldukları toplantı”dır (Demiray, 1988:503). “Kongre” (Fr. congrès)
1

Edebiyat

bildirinin yeniden düzenlenmi
Bu inceleme 21.05.1998 tarihinde Cumhuriyet Üniversitesi Fen-edebiyat Fakültesi Fransız Dili veı Bölümü tarafından düzenlenen “Dil, Edebiyat ve İnsan” konulu panelde sunulanş metnidir.
2
Fransızcadan çeviriler tarafımızdan yapılmıştır. D. N.
Söz ve Öz

298

sözcü

“kongresüs” (Lat. congressus) sözcü

con, co, col) öneki, ile, birlikte, beraber (Fr. avec, ensemble) anlam

ise (Lat. gressus, gredi, grado, gradus) (Goalzer, 1967a:301) yürüme, ad

yakla

görü

sözcü

pozisyonudur. Buradan hareketle kongre sözcü

birlikteliktir (Fr. union sexuelle) (Robert, 1996:441). Yine dilimize bat

geçen ve “kongre” sözcü

“konferans”, “sempozyum”, “panel”, “kollokyum”, “forum” ve “seminer”

sözcükleri vard

geçmi

yap

toplant

Latince “conferre” fiilinden türetilmi
ğü Fransa’da 16. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır ve Latinceğünden gelmektedir. Latince “kon” (Lat.ına, “gressüs”ım atma,şma, yanaşma (Fr. marche, pas, approche) anlamına gelmektedir. Konuşma,şme, buluşma, karşılaşma, bilimsel tartışma anlamına gelen kongreğünün bir diğer anlamı da vücut vücuda savaşma, mücadele etmeğünün ilk ve asıl anlamı cinselıdanğüne benzer, yakın, hattâ eşanlamda kullandığımızır. “Konferans” sözcüğü dilimize Fransızcadan (Fr. conférence)ştir ve anlamı “dinleyicilere herhangi bir konu üzerinde bilgi vermek içinılan konuşma, veya, uluslararası bir sorunun çözümlenmesi için yapılanı”dır (Demiray ve ark, 1977:351). Konferans sözcüğü (Fr. conférence)ştir ve “conferre” fiilinin anlamı
“toplanmak” (Fr. réunir), “rapor etmek” (Fr. rapporter), konu

söz etmek” dir (Fr. s’entretenir) (Goalzer, 1967a:159).

réunion), “tart

coll., 1971:188) anlam

sözcü

al

ya da seminer” (Demiray ve ark., 1977:500) anlam

“sempozyum” (Fr. symposium) Frans

Yunancadan geçmi

anlam

filozoflar, hâtipler belli aral

etraf

tart

ünlülerinden biri Eflatun’un yazd

yap

1978:993). “Panel” dilimize

önünde bir konu

tart

K

“kap

(listesi)” gibi anlamlara da gelir (Uzbay, 1985:372). “Kollokyum” sözcü

dilimize

Fr. colloque) ve anlam

diplomatik vb. sorunlar

toplant

diyalog, sohbet” (Uzbay, 1985:91), Latincede “konu

konferans” (Goalzer, 1967a:141) anlamlar

akademik bir unvan olan doçentlik bilim s

kullan

yaz

Romal

geni

Duran Nemutlu

299

(Demiray ve ark., 1977:211). “Forum” eski Roma kentinde Kapitol (Fr. Le

Capitole = da

zirvesinden biri- Jupiter (Yun. Zeüs) tap

(Fr. Le Palatin = da

imparatorluk konutlar

halk

1969:443). Buradan hareketle Roma

büyük merkezi meydanlara “forum” ad

al

sonuçland

1976:580) anlam

toplant

sözcü

sözcüktür (Lat. seminarium) ve anlam

ö

konu üstünde tart

1977:500). Seminer sözcü

fidanl

Genellikle dini okullarda ve e

çal

gibi dü

edilir ve seminer sözcü

Türkçeye Arapçadan geçen “iktisat” teriminin yerine ve e

kulland

dilimize girmi

sars
şmak, söylemek,Şu halde “toplanma”, (Fr.ışma” (Fr. discussion), “sergileme” (Fr. exposé) (Dauzat et sesındaki “konferans” (Fr. conférence, Lat. conferentia)ğü “bir topluluk önünde edebiyat, bilim, siyaset ve bunun gibi konuların eleındığı söyleyişi”dir (Larousse, 1978:240). Belli bir konuda düzenlenen oturumında kullandığımızızca bir sözcüktür. Fransızcayaştir ve Yunanca aslı “sumposion” olan bu sözcüğün asılı “ziyafet, şölen, büyük yemek” (Fr. le banquet)dir. Eski Yunanistan’daıklarla ve genellikle akşamları bir ziyafet sofrasınınında toplanırlar, gece boyunca yerler, içerler ve belli bir konu üzerindeışırlardı. Her defasında başka bir konu ortaya atarlardı. Bunların enığı “Şölen” (Fr. Le Banquet) adlı yapıtıdır. Buıtta konu aşktır ve hatipler sırayla aşk konusunda konuşurlar (Larousse,İngilizceden geçmiştir ve anlamı “dinleyicilerşmacı grubunun genellikle sosyal ya da politik bir konuyuışmak amacıyla düzenledikleri toplantı”dır (Demiray ve ark., 1977:452).ısaca “açık oturum” anlamında kullandığımız “panel” sözcüğü İngilizcedeı aynası”, “pano” (Fr. panneau), “resim tahtası”, “çerçeve”, “jüri heyetiğüİngilizce aracılığı ile geçmekle beraber aslı Latincedir (Lat. Colloquium,ı “bilimsel bir konuyu incelemek ya da siyasi, iktisadi,ı tartışmak için uzman kişiler arasında yapılanı”dır (Demiray ve ark., 1977:348). İngilizcede “karşılıklı konuşma,şma, görüşme, diyalog, veı vardır. Bu terim Türkiye’de daha çokınavının sözlü bölümü içinılmaktadır. Dilimize ve hemen hemen tüm dünya dillerine aynı anlam veılış biçimiyle geçen “forum” (Fr. forum) sözcüğü Latincedir ve anlamı “eskiılarda halkın yurt işlerini konuşmak için toplandıkları, duvarlarla çevriliş alan, veya kimi sorunların görüşülerek karara bağlandığı genel toplantı”dırğ, Roma’nın yedi tepesinden biri, daha doğrusu bu tepenin ikiınağının bulunduğu zirve-) ile Palatinğ-, eski Roma’da ilk evlerin yapıldığı, imparatorların daını inşa ettikleri yedi tepeden biri) arasında yer alan veın kamu işlerini tartışmak için toplandıkları meydandır (Larousse,İmparatorluğuna ait tüm eski şehirlerdekiı verilmiştir. Kamu ve sivil işlerin eleındığı bu dörtgen meydanlarda aynı zamanda hukuki sorunlar çözülür, davalarırılırdı (halk mahkemesi) (Goalzer, 1967a:287). Çarşı, pazar (Saraç,ı olmakla beraber “forum” günümüzde daha çok “bilimselı, kolokyum, toplu tartışma” anlamında kullanılmaktadır. “Seminer”ğü dilimize Fransızca söyleniş (Fr. séminaire) biçimiyle geçmiş Latince birı “Yükseköğretimde, özel bir bilim dalındağrencilerin yaptığı grup çalışması, kurs, bir konu hakkında bilgi vermek ve buışmak amacıyla düzenlenen toplantı”dır (Demiray ve ark.,ğünün Latince aslı olan “seminarium” “fidelik,ık, tohumluk” (Goalzer, 1967a:595) (Fr. pépinière) anlamına gelmektedir.ğitim kurumlarında yetişen gençlerle yapılan birışma biçimi olan seminer genç dimağlara bilgi tohumlarının atıldığı bir eylemşünülebilir. Zaten Fransızcada tohum semans (Fr. sémence) diye telaffuzğü ile kök benzerliği vardır.şanlamındaığımız “ekonomi” (Fr. économie) sözcüğü Fransızca söyleniş biçimiyleştir, aslı Yunancadır ve anlamı:“gelir ile gideri, üretim ile tüketimiıntılara yol açmayacak şekilde düzenli tutma ya da gereksinimlerin sınırlı
olanaklarla en verimli bir s

1977:185). Yunanca asl

oikonomia, oikos = ev- Fr. maison, nomos = idare - Fr. administration) ve anlam
ıraya göre karşılanması, tutum”dur (Demiray ve ark.,ı iki sözcükten oluşan bileşik bir isimdir (Yun.ı
ev idaresidir (Fr. adnimistration de la maison) (Dauzat et ses coll., 1978:253).

“Bir evin bir ailenin iç idaresi” (Goalzer, 1967b:240) anlam

“oykonomiya (Yun. oikonomia) sözcü

olarak geçmi

“ekonomi”, “tutum bilim” anlam

(Fr. budget,

Türkçeye geçmi

içindeki gelir gider ayr

Eski Frans

bourse, petit sac) (Greimas, 1968:576),
ındaki Yunancağü Latinceye “ekonomia” (Lat. economia)ş, Fransızcada “ekonomi” (Fr. économie) olmuştur ve “iktisat”,ında kullanıyoruz (Saraç, 1976:438). “Bütçe”İng. budget) sözcüğü eski Fransızcadan İngilizceye, oradan daş batı kökenli bir diğer iktisat terimidir ve anlamı “belli bir süreıntılarını gösteren tasarı”dır (Demiray ve ark., 1977:99).ızcadaki anlamı “küçük kese-para kesesi-, küçük çanta (Fr. petiteİngilizcedeki ilk anlamı veznedar çantası
(Fr. sac du trésorier) olan “bütçe” (Fr. budget) sözcü

administration des finances) anlam

1978:115). “Mar

iktisat ve ticaret terimidir ve anlam

katar

(Lat. mercatura) ve anlam

négoce) dir. “Kantin” (Fr. cantine) sözcü

anlam
ğü bugün “para idaresi” (Fr.ında kullanılmaktadır (Dauzat et ses coll.,şandiz” (Fr. marchandise) dilimize yine Fransızcadan geçmiş birı “tecim eşyası, mal” (Saraç, 1976:812), “yükı (treni, vagonu)”dır (Demiray ve ark., 1977:395). Sözcüğün aslı Latincedirı ticaret (Fr. commerce), iş, uğraş, alışveriş, tecim (Fr.ğü dilimize Fransızcadan geçmiştir veı “kışla, fabrika, okul gibi yerlerde yiyecek ve içecek maddelerinin satıldığı
Söz ve Öz

300

yer”dir (Demiray ve ark., 1977:305). Sözcü

“mahzen” (Fr. cave

Frans

mahzendeki içkiler, içki dolab

anlamlardan da anla

tüketilen yer anlam

(Larousse, 1978:164).

Politika terimi olan “demokrasi” (Fr. démocratie) dilimize Frans

geçmi

halk iradesinin a

(Demiray ve ark., 1977:152). Asl

Yunanca “demos” halk (Fr. peuple) ve “kratos” güç, idare (Fr. pouvoir)

demektir, “kratos” sözcü

komutanl

“halk idaresi” ya da halk

dü

özgürlü

démocrate) hem isim hem de s

de

Frans

kar

1977:569). “Tolerans” (Fr. tolérance) sözcü

anlam

etmeye yetenekli, dayan

kulland

çevirebilece

bordel) anlam

“parfüm” (Fr. parfum) sözcü

asl

(Fr. fumer) tüten, duman
ğün aslı İtalyancadır (İt. Cantina) veİt. cavo) anlamına gelmektedir (Padovani, 1949:307).ızca “kav” (cave) çok anlamlı bir sözcüktür:mahzen, içki mahzeni,ı, yer altı eğlence kulübü (Saraç, 1976:193). Buşılacağı üzere, “kantin” daha çok içki alınıp satılan veındadır; asker bavulu, büyük sandık anlamları da vardırızcadanştir ve anlamı “halkın kendi kendini yönetmesi, bir yönetim düzenindeğır basması ya da yönetimin halk tarafından denetlenmesi”dirı Yunanca olan bu terim iki sözcükten oluşur,ğünün kökeni “kratein” buyurmak emretmekık etmek anlamındadır (Dauzat et ses coll., 1971:227). “Demokrasi”,ın egemen olduğu hükümet biçimi olarakşünülmelidir (Larousse, 1978:301). Ve demokrasi yurttaşların e