MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE FRANSIZ GAZETECİ VE
YAZAR BERTHE GEORGES GAULİS’İN MUSTAFA KEMAL PAŞA
İLE TEMAS VE GÖRÜŞMELERİ*
Cemal GÜVEN**
ÖZET
Mustafa Kemal Paşa Millî Mücadele döneminde, Türk davasını yabancı gazeteci ve yazarlara
da anlatmaya önem vermiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın görüştüğü ve yakınlık gösterdiği gazeteci
ve yazarlardan birisi de Madam Berthe Georges Gaulis’tir. Gaulis, Millî Mücadele döneminde
Türkiye’ye yaptığı seyahatlerin ikisinde Ankara’ya gelerek Mustafa Kemal Paşa ile pek çok
görüşme yapmak imkanı bulmuştur. Türk davasına yakınlık gösteren Gaulis’in cephe ve cephe
gerisi ziyaretleri ile Ankara temasları, Millî Mücadele hareketinin meşruluğunu tam anlamı ile
kavramasına sebep olmuştur. Gaulis, Fransa’da yazarı olduğu gazetelerdeki makalelerinde ve
neşrettiği kitaplarında, Türk davasının meşruiyetini, onun lideri olan Mustafa Kemal Paşa’nın
faaliyetlerini ve onun hakkındaki izlenimlerini anlatmıştır. Avrupa kamuoyunun bakış açısının
Türkiye lehine çevrilmesinde ve Türk-Fransız ilişkilerinin gelişmesinde Gaulis’in faaliyetlerinin
önemli katkıları olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Berthe Georges Gaulis, Mustafa Kemal Paşa, Millî Mücadele, Türk-
Fransız ilişkileri.
ABSTRACT
Mustafa Kemal Pasha considered explaining Turkish struggle to the foreign journalists and
authors important in the National Struggle Period. One of these journalists that Mustafa Kemal
Pasha met and shown concern for is Madam Berthe Georges Gaulis. Gaulis had the opportunity
to meet Mustafa Kemal Pasha when she came to Ankara in her travels to Turkey in the National
Struggle Period. Gaulis understood completely the legitimacy of the National Struggle Movement
as a result of his visits to front and back side of the front and contacts in Ankara. Gaulis
explained the legitimacy of Turkish Struggle, activities of Mustafa Kemal Pasha who is the leader
of the Turkish Struggle and his impressions about him in the newspapers in which he wrote and
his published books. Gaulis’ activities had important contributions in turning the European
public opinion to Turkey’s favor and developing of Turkish-French relations.
Keywords: Berthe Georges Gaulis, Mustafa Kemal Pasha, National Struggle, Turkish-French
relations.
Giriş
Millî Mücadele döneminde Mustafa Kemal Paşa Türk davasını ve millî
hareketin meşruluğunu tanıtabilmek amacıyla yabancı gazeteci ve yazarlar ile
temas ve görüşmeler yapmıştır. Bunlar arasında en önemli kişilerden birisi de
Millî Mücadele hareketine yakınlık gösteren Fransız gazeteci ve yazar Madam
Berthe Georges Gaulis’tir.
* Bu makale, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından,
2002/039 numara ile desteklenen “Millî Mücadele Döneminde Mustafa Kemal Paşanın Yabancı Asker,
Siyasî Temsilci ve Gazetecilerle Temas ve Görüşmeleri (Mondros’tan Mudanya’ya Kadar)” adlı doktora
tezinden (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya-2005) hazırlanmıştır.
** Okt. Dr., Selçuk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi
Cemal GÜVEN
354
Berthe Georges Gaulis (1870-1950), “Le Temps” gazetesi muhabiri olan eşi
Mösyö Georges Gaulis’le beraber İstanbul’a ilk defa 1896 yılında gelmiştir.
İstanbul’da bir de kızları dünyaya gelen Gaulis çifti, burada 1912’ye kadar
kalmışlardır. Aynı yıl eşinin ölmesi üzerine İstanbul’da sıkıntıya düşen Berthe
Georges Gaulis, gazeteciliğe başlamış ve bu alanda kısa zamanda ün kazanmış
ancak Birinci Dünya Savaşı başlayınca Fransa’ya dönmek zorunda kalmıştır
(Güven, 2005, s.117).
Berthe Georges Gaulis, Millî Mücadele döneminde gazeteci olarak 21 Eylül
1919 tarihinde Anadolu’ya gitmek amacıyla İstanbul’a gelmiştir. Bu amacını
gerçekleştirmek için, İstanbul’da çeşitli temaslar kuran Gaulis, Tevfik Rüştü
(Aras) Bey ile görüşme imkânı bulmuş ve ona; Millî Mücadele hareketini haklı
bulduğunu, bu yüzden Türk davasını gazeteci olarak dünyaya duyurmak
istediğini, ancak bu hususta daha geniş bilgiye sahip olabilmek için Anadolu’da
milliyetçi liderlerle görüşmesi gerektiğini belirtmiştir. Tevfik Rüştü Bey, bunun
üzerine kendisine yardımcı olmuş ve böylece Madam Gaulis, trenle Eskişehir’e
gitmiş ve Eskişehir yakınlarındaki bir köyde Ali Fuat (Cebesoy) Paşa ile
görüşmüştür. Gaulis’i, Ali Fuat Paşa ve emrindeki subayları Anadolu’da Yunan
mezalimini görmesi için savaş bölgesinde dolaştırmışlardır (Güven, 2005, s.117-
118).
Savaş bölgelerindeki bu incelemelerinden sonra Gaulis, Refet (Bele) Paşa ile
görüşmek için Konya’ya hareket etmiştir. Konya’da Refet Paşa ile de görüşen
Gaulis’in bu görüşmelerden ve gezilerinden elde ettiği izlenimler doğrultusunda
“Türklerin vatanlarını düşman istilasından kurtarmaktan başka hiç bir şey istemedikleri”
ve “Anadolu’yu bir sükûnet vahası” olarak anlatan ilk yazısı 11 Kasım 1919’da
Fransız gazetesi “Journal des Débats” da çıkmış ve bunu başka yazıları izlemiştir
(Rado, Temmuz-1980 Eylül-1981, s.68-69; Akyüz, 1988, s.93).
Gaulis, Türkiye’den ayrıldıktan bir yıl sonra, Aralık 1920’de Fas’a gitmiştir
(Düzdağ, 1991, s.122). Gaulis’in, Mareşal Lyautey ile yakın ilişkileri vardır. Bu
münasebetle “Berthe Gaulis’i sadece bir gazeteci olarak da görmemek yerinde olacaktır”
(Rado, Temmuz-1980 Eylül-1981, s.67). Fas’taki Fransız sömürge valisi Mareşal
Lyautey, bölgedeki halkın da temayülüne uygun olarak, ülkesinin Türkiye ile
ilişkilerini yoluna koyması kanaatini taşıyor, bu hususta özellikle Gaulis’ten
aldığı bilgiler doğrultusunda Türk davasının İslam dünyası üzerindeki etkilerini
değerlendirip hükümetine rapor ediyordu. Bu raporların da etkisiyle Fransa,
Anadolu savaşının sonucuna göre, Türkiye politikasını yeniden düzenlemek
zorunda kalacaktı (Akyüz, 1988, s.64-65). Fransızlar bu şekilde, sömürgeleri
altında tuttuğu İslam âleminin de sempatisini kazanmış olacaktı. Nitekim Türk-
Fransız ilişkilerinin gelişmesinde bunun önemli bir unsur olduğunu, Mustafa
Kemal Paşa’nın Fransızlarla olan tüm münasebetlerinde görmek mümkündür.
Berthe G. Gaulis’in Anadolu Seyahati ve Ankara’da Mustafa Kemal
Paşa ile Temas ve Görüşmeleri (Şubat- Mayıs 1921)
Berthe Georges Gaulis’in İstanbul ve Anadolu’yu ilk ziyaretinden sonra
neşrettikleri ve faaliyetleri, artık kendisinin Türk dostu olarak görülmesine
neden olmuştur. Bu sebeple Anadolu için de önemi artmıştır. Millî hareketi
Millî Mücadele Döneminde Fransız Gazeteci ve Yazar Berthe Georges Gaulis’in Mustafa Kemal
Paşa İle Temas ve Görüşmeleri
355
daha iyi tanımak isteyen Berthe Gaulis, “Beş Fransız gazetesi adına” (Açıksöz, 25
Mayıs 1921, nr.194, s.2), 11 Şubat 1921’de İstanbul’a tekrar gelmiştir (Jaeschke,
1989, s.140). Berthe Gaulis’in, bu kez Anadolu’ya geliş nedeni Ankara’ya
giderek Mustafa Kemal Paşa ile görüşmekti. Kendisinin Türk davası için yaptığı
neşriyat bu yolu ona açmıştır, şüphesiz Türk-Fransız ilişkilerinin yoluna girmeye
başladığı bir sırada gelmesi de bir tesadüf değildir.
İstanbul’da 15 Mart’a kadar kalan Berthe Gaulis, deniz yoluyla, 20 Mart’ta
Antalya’ya gelmiş, buradan kendi ifadesiyle bin kilometrelik bir yolculuktan
sonra Burdur’a gitmiştir (Gaulis, 1981, s.121-126). Gaulis, Burdur’dan 14 Nisan
1921’de Mustafa Kemal Paşa’ya şu telgrafı göndermiştir: “Sizi bir kez daha
Türkiye’nin kurtarıcısı yapan büyük askeri başarı için en hararetli tebriklerimi sunmama
izin veriniz Paşam. Ankara’ya gitmek üzere 6 Şubatta Paris’ten yola çıktım. Şartlar
elvermedi, ivedi kişisel işlerim beni Paris’e dönmeye zorluyor. Sizinle görüşmek ve konuşmak
şerefine kavuşmamamın derin üzüntüsüyle geri döneceğim. Çok canım sıkıldı. Ama şimdiki
olayların mutlu biçimde sonuçlanmasından sonra sizi yakında Avrupa’da görmek zevkine
kavuşacağımı umuyorum. Size hayranlık ve sempati duygularımı iletmeden Anadolu’dan
ayrılmak istemiyorum Paşam” (Şimşir, 1992, s.112).
Berthe Gaulis’in bu saygı ve hayranlık dolu ifadelerle yazdığı tebrik
telgrafına, TBMM Başkanı Mustafa Kemal, cevaben Ankara’dan 17 Nisan
1921’de şu telgrafı göndermiştir: “Nâzik telgrafınız ve ordularımızın kazandığı son
zafer dolayısıyla bana gönderdiğiniz tebrikleriniz için hararetle teşekkür ederim. Ülkemizde
kalışınızı biraz daha uzatacağınızı ve Ahmet Muhtar Beyin de rica ettiği gibi Ankara’ya
kadar geleceğinizi umarım. Derin saygılarımı kabul buyurunuz Madam” (Şimşir, 1992,
s.113). Mustafa Kemal Paşa’nın bu nazik ısrarı karşısında Berthe Gaulis, 18
Nisan’da Eskişehir’den gönderdiği telgrafta: “Paşam, sözleriniz beni pek
duygulandırdı. İsmet Paşanın lütfen izin verdiği cepheye gezimden dönünce, Paris’e
çağırılmama rağmen, Ankara’ya gitmekten geri kalmayacağım. İsteğiniz üzerine
Anadolu’da kalışımı uzatacağım. Uzun zamandır sizinle ve sizin dâvanız üzerine
konuşmak arzusundayım. Pek içten sempatime ve en iyi duygularıma inanmanızı dilerim
Paşam” (Şimşir, 1992, s.114).
Bu telgraflardan da anlaşılacağı gibi Mustafa Kemal Paşa, Berthe Gaulis’in
Ankara’ya gelmesine önem veriyordu. Türk-Fransız İlişkilerinin gelişmesi ve
batı kamuoyunun aydınlatılması konusunda Berthe Gaulis’in büyük bir hizmet
üstleneceğinin farkındaydı.
Berthe Gaulis, II. İnönü Muharebesi’nin bütün şiddetiyle devam ettiği
sıralarda, İsmet Paşa’nın davetlisi olarak, bir ay kadar Eskişehir, Bilecik ve
Pazarcık’ta bulunmuştur. Bu sırada muharebe alanlarını gezerek incelemelerde
bulunmuş, bizzat çatışmaların olduğu yerlere yakın hatlarda dolaştırılmış,
Yunanların çekilirken arkalarında bıraktığı korkunç tahribat ve mezalimi
görmüştür (Gaulis, 1981, s.129-139).
Berthe Gaulis’in sıhhati hakkında ailesine ve Yunan mezalimine dair icap
eden gazetelere telgraf göndermesi için izin hakkında, Batı Cephesi
Komutanlığı’na yazışmalar yapılmış ve neticede izin verilerek Gaulis’in
müşahedelerine dair yazısı, Paris’e 26 Nisan 1921’de telgrafla gönderilmiştir
(ATASE, İSH, Kutu No:661, Gömlek No:34, Belge No:34-1,2,4,5,6,7,
Cemal GÜVEN
356
24/04/1337).
Yunan mezalimini tetkik eden Berthe Gaulis (ATASE, İSH, Kutu No: 661,
Gömlek No:34, Belge No:34-1, 23/04/1337), incelemelerinin ardından, 30
Nisan 1921’de trenle Ankara’ya gelmiştir (Hakimiyet-i Milliye, 1 Mayıs 1921,
nr.173, s.1; Anadolu’da Yeni Gün, 1 Mayıs 1921, nr. 217-597, s.1; Açıksöz, 2
Mayıs 1921, nr. 174, s.1). Gaulis, hemen Ankara Garı’ndaki binada çalışma
odası olan Mustafa Kemal Paşa’nın yanına çıkarılmış ve burada uzun süre
görüşmüşlerdir. Berthe Gaulis bu ilk görüşmesindeki intibaını: “Derinliğine
inilemeyen ve her an değişen bakışlarında karşısındakini hemen etkisi altına alan bir güç
vardı. Biraz saklamaya çalıştığı çelik gibi bakışlarıyla hal ve tavrındaki sadelik birbiriyle
çelişir gibi idi. Daha sonra onu birçok değişik hallerde görecektim. Ama hepsinden de esas
çizgilerinde bir değişikliğe rastlamadım. Kullandığı kelimelerde tam bir isabet, hızlı ve açık
bir muhakeme, daima en nazik ve tatlı bir ifadeye bürünmüş olmakla beraber konuşurken
şef olduğunu belli eden bir hava vardı. Yürüyüşü çok zarif, sözleri ve hareketleri çok rahattı”
(Rado, Temmuz-1980 Eylül-1981, s.71) şeklinde dile getirmiştir.
Berthe Gaulis, “Anadolu’da Yeni Gün” gazetesinde, “Beş büyük Fransız
gazetesinin tanınmış muharriresi” (Anadolu’da Yeni Gün, 1 Mayıs 1921, nr. 217-
597, s.1) olarak tanıtılmaktadır. Gaulis, Ankara’ya geldiği zaman gazetecilere şu
beyanatı vermiştir: “Harekât-ı harbiyyeyi yakından müşahede ettim. Hatta İsmet Paşa
karargâhından muharebe hatlarını gördüm. Yunanlıların harbe iştirak etmeyen halka reva
gördükleri mezalim ve fecayi pek müthiş ve pek vâsi’dir. Yunan mezalim ve tahribatını
derhal Uniyon gazetesine mufassal telgraflarla bildirdim. Memleketime avdet ettiğim zaman
bu vahşetlerini bütün tafsilatıyla âleme ilan edeceğim. Yunanlıların bu mezalim ve cinayeti
irtikab etmekten maksatları Türkleri Anadolu’daki Hıristiyanlar aleyhinde mukabele-i
bilmisile icbar etmek ve Avrupa’yı pek müşkil bir mesele karşısında bulundurmak suretiyle
siyaset ve askerlik sahasındaki mağlubiyetlerini telafi eylemekdir. Fakat Türkler her yerde
şahid olduğum vechle Hıristiyanlara kemâfissâbık en medeni ordulara yakışan bir
âlicenablıkla mukabele etmektedirler…Bu cidalden mutlaka muzafferen çıkacaksınız, hak
sizinle beraberdir. Haysiyetinizi âleme tasdik ettirecek, asrımızın anladığı en maddi kuvvete
de tamamen sahibsiniz, azimkar ordunuz yüksek bir kuvve-i maneviyye ile mücehhezdir”
(Açıksöz, 2 Mayıs 1921, nr.174, s.1).
Savaş halinde olduğumuz Fransa’nın bir vatandaşı tarafından, Millî
Mücadele’nin merkezinde bu cümlelerin söylenmesi ve benzeri açıklamalarının
gerek Türk gerekse Avrupa gazetelerinde neşredilmesi, Berthe Gaulis’in Millî
Mücadele’ye sağladığı asıl katkı olmuştur. Böylelikle Türk davasının sesinin
Avrupa’ya iletilmesi mümkün olmuştur.
Berthe Gaulis, Ankara’da hükümet tarafından kendisi için hazırlanmış bir
evde misafir edilmiştir (Gaulis, 1981, s.142). Onun Ankara’ya gelişinden bir gün
sonra, Mustafa Kemal Paşa, 1/2 Mayıs gecesi Batı Cephesi’ne gitmek üzere
Ankara’dan ayrılmıştır. Gaulis Ankara’da iken, İngiliz casusu Mustafa Sagir’in 1
Mayıs’ta Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmasına başlanmış (Sarıhan,
1995, s.516-517) ve mahkeme duruşmalarını Berthe Gaulis de izlemiştir (Gaulis,
1981, s.143-147). Gaulis, Mustafa Kemal Paşa’yı, cephe dönüşünde 6 Mayıs’ta
ziyaret etmiştir (Hakimiyet-i Milliye, 8 Mayıs 1921, nr.179, s.2). Bu görüşmede
Mustafa Kemal, Gaulis’in duruşma hakkındaki izlenimlerini öğrenmiştir. Daha
Millî Mücadele Döneminde Fransız Gazeteci ve Yazar Berthe Georges Gaulis’in Mustafa Kemal
Paşa İle Temas ve Görüşmeleri
357
sonra Mustafa Kemal Paşa şunları söylemiştir: “Ben gerçek İngiltere ile bana karşı
büyük bir kin besleyen Emperyalist parti İngiltere’si arasındaki farkı çok iyi anlıyorum.
Hatta İngiliz kamuoyunun bir kısmının da bizimle beraber olduğunu biliyorum. Acaba
kamuoyunun bütünleşmesi mümkün olabilecek mi, yoksa iki yıldan beri bizi mahvetmek
için çalışan bu bir kaç kişi için acımasızca ve aralıksız mücadeleye mecbur mu kalacağız?
Bütün mesele burada” (Gaulis, 1981, s.147).
Bu sözler, Mustafa Kemal Paşa’nın, İngiltere’nin sosyal yapısı hakkında geniş
bilgilere sahip olduğunu göstermektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın Berthe
Gaulis’e bu sözleri söyleme nedeni Türk halkının sadece İngiliz Hükümeti ile
mücadele ettiğini, İngiliz halkıyla bir sorununun olmadığını, müttefik devletlerin
kamuoyuna en iyi duyurabileceklerin başında Berthe Gaulis’in gelmesidir.
Berthe Gaulis, Ankara’da bulunduğu sırada zaman zaman meclis
çalışmalarını da izlemiştir (Gaulis, 1981, s.149-150). Böylelikle Gaulis, TBMM’ye
dinleyici olarak giren ilk yabancı kadın olmuştur. Berthe Gaulis, Ankara’dan
