Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ortanca oğlu olarak muhtemelen 1190 yılı civarında dünyaya gelen ve Ocak-Şubat 1220 tarihinde çıktığı Anadolu Selçuklu tahtında yaklaşık 18 yıl kadar hüküm sürdüğü zaman zarfında devleti doruk noktasına çıkaran I. Alâeddin Keykubâd’ın çocukluğu hakkında maalesef fazla bir bilgiye sahip değiliz. Bildiğimiz kadarıyla babası I. Gıyaseddin Keyhüsrev 1197 yılında saltanatını kardeşi Rükneddin II. Süleymanşah’a bırakmak zorunda kalınca, küçük yaştaki I. Alâeddin Keykubâd ve ağabeyi I. İzzeddin Keykavus da babaları ile birlikte sürgün edilerek Bizans’a (İstanbul) gitmek zorunda kaldılar. Ancak 1205 yılında devlet erkânının daveti ile babası I. Gıyaseddin Keyhüsrev tekrar Anadolu Selçuklu tahtına çıkınca, I. Alâeddin Keykubâd için de artık sürgün hayatı sona ermiştir.
Biz bundan sonra I. Alâeddin Keykubâd’ı Tokat Meliki olarak görmekteyiz. Yaklaşık altı yıl süren melikliği (1205-1211) sırasında yaptığı icraatlara dair kaynaklarda pek bir bilgi bulunmamaktadır. Sadece adına bastırdığı paralarda “el-Melik el-Mansur” ve “el-Melik el-Mansûr Alâüddevle ve’d-din Ebû’l Muzaffer” unvanlarını kullandığını öğreniyoruz. 1211 yılında babası I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in İznik Rum İmparatoru Laskaris ile Alaşehir civarında yaptığı savaşta ölmesi üzerine devlet erkânının Selçuklu tahtına ağabeyi I. İzzeddin Keykavus’u geçirdiğini haber alınca I. Alâeddin Keykubâd, derhal Erzurum sahibi amcası Mugîseddin Tuğrul Şah ve Ermeni Kralı II. Leon ile saltanatı ele geçirmek üzere ittifak yaptı. I. Alâeddin Keykubâd ve müttefikleri 1211 yılında Kayseri’de tahta oturan ve gerekli merasimlerin tamamlanmasından sonra Konya’ya hareket etmeyi planlayan Sultan I. İzzeddin Keykavus’u muhasara etti. Kardeşinin saldırısına karşı hazırlıksız yakalanan yeni Sultan I. İzzeddin Keykavus oldukça zor bir duruma düştü. Ancak Kayseri Şıhnesi Celâleddin Kayser’in Sultan I. İzzeddin Keykavus’a para karşılığı müttefiklerin arasını açmayı önermesi sonucu sultanın kız kardeşinden aldığı 12.000 Mısır altını değerindeki destarçeyi (ucuna altınlar takılmış ve anla bağlanan bir çeşit mendil) Ermeni Kralı II. Leon’a göndermesi üzerine ittifakın bozulmasıyla bu defa I. Alâeddin Keykubâd zor duruma düşüp Ankara Kalesi’ne çekilmek zorunda kaldı. Kısa bir süre sonra gücünü toparlayan Sultan I. İzzeddin Keykavus kendisi için hâlâ büyük bir tehlike oluşturan kardeşi I. Alâeddin Keykubâd üzerine yürüyüp 1212 ilkbaharında Ankara Kalesi’ni muhasara etti. İki kardeş arasında bir yıl süren uzun ve şiddetli çarpışmalar sonucunda şehir halkının çok fazla zarar görmesi nedeniyle I. Alâeddin Keykubâd 1213 baharında kaleyi kardeşi Sultan I. İzzeddin Keykavus’a teslim etti. Bundan sonra I. Alâeddin Keykubâd için önce Minşar daha sonra Kezirpert Kalesi’ndeki hapis yılları başladı. Ancak Sultan I. İzzeddin Keykavus’un zilkade 616/Ocak 1220 yılında ölmesi üzerine, muhtemelen tahta çıkacak çocuğu olmadığı için devlet erkânı Kezirpert Kalesi’nde bulunan I. Alâeddin Keykubâd’ı tahta çıkarma kararı alınca onuncu Anadolu Selçuklu Sultanı olarak saltanata geçti.
Sultan I. Alâeddin Keykubâd 1220 yılında Anadolu Selçuklu tahtına çıktığında ülke gerek siyasî gerek iktisadî açıdan gayet istikrarlı bir durumdaydı. Özellikle güney-kuzey ticaret yolundaki iki önemli liman şehri olan Sinop ve Antalya’nın fethi Selçuklu Devleti’ne bölge ticaretinde büyük prestij kazandırmıştı. Ancak, bu durumun devam edebilmesi için adı geçen liman şehirlerinin güney-kuzey sahillerindeki diğer limanlarla takviye edilmesinin yanı sıra bölgede ticaret yapacak tüccarlara çeşitli imtiyazlar tanınması gerekmekteydi. Bunun içindir ki, tahta çıkar çıkmaz Sultan I. Alâeddin Keykubâd ilk iş olarak 8 Mart 1220 tarihinde Venedik Dukalığı ile bir antlaşma imzalamıştır. Buna göre, Venedik Dukası ve onun yerine geçecek despotlarla, Suriye ve başka yerlerdeki Venedikliler, onların gelip giden bütün tacirleriyle sultanın ülkesinin hepsinde iki yıl boyunca sürecek bir sulh yapıldı. Bu antlaşmaya göre, sultan Alâeddin Keykubâd’ın sahip oldukları ülkelerde, Venediklilerin geçişlerinden ve yaptıkları ticaretlerden  %2’den başka vergi alınmayacağı gibi, kıymetli taşlar ve incilerden, işlenmiş veya ham gümüş ile altından, zahireden gümrük dahi alınmayacaktı. Yine Venediklilerin herhangi bir gemisi Sultan Alâeddin Keykubâd’ın hâkimiyetindeki sahillerde tehlikeye düşecek olursa onlara zarar verilmeyecek ve bulunan eşyalar iade edileceği gibi bir Venedik gemisi düşmanları tarafından takip edilirken sultanın idaresindeki sahillere gelirse Anadolu Selçuklu topraklarına girmesine müsaade edilecekti.
Sultan Alâeddin Keykubâd Venediklilere tanıdığı bu imtiyazların karşılığında onlardan: Hâkimiyeti altında yaşayan kişilerin Venediklilerin idaresindeki yerlere gerek kendi gemileri gerekse yabancı gemilerle girdiklerinde selamlanmasını istemekteydi. Ayrıca, Venedik Dukasının hâkimiyetindeki sahillerde sultanın tâbiiyetindeki gemilerden tehlikeye düşen veya zarara uğrayan olursa gerekli yardım yapılıp malları iade edilecekti. Yine Sultan Alâeddin Keykubâd’ın tâbiiyetindeki kimselerden adı geçen yerlerde ölen olursa malları, ortakları arayıncaya kadar muhafaza edilecek ve hiçbir güçlük çıkarılmadan teslim edilecekti. Sultanın Avrupa devletlerine karşı Venediklilere birtakım imtiyazlar vererek kendisine tâbi tüccarları hâkimiyeti dışındaki yerlerde de güvence altına almasının yanı sıra ilk seferi (muhtemelen 1222) güney sahillerinde Antalya kadar önemli bir mevkide olan Kalonoros/Galanoros üzerine tertip etmiştir. I. Alâeddin Keykubâd, ticaret açısından son derece önemli olan bu merkezi fethettikten sonra doğal güzelliğine de hayran kaldığı için imar ettirmiş ve kendi adına nisbetle Alâiye ismini vermiştir.
Saltanatının ilk yıllarında Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ı uğraştıran en önemli meselelerden birisi de babası zamanından beri görev yapan ve tahta hangi melikin çıkacağı konusunda bile oldukça etkili bir konumda olan devlet erkânı ile arasındaki otorite sorunudur. İbn Bibi’nin verdiği bilgiye göre, tahta çıkışında büyük rol oynayan başta Seyfeddin Ayaba olmak üzere Mübarizeddin Behramşah, Zeyneddin Beşara gibi emîrler bir süre sonra sultana karşı serkeşlik yolunu tutmuş ve ona tahakküm etmeye başlamışlardı. Özellikle Seyfeddin Ayaba’nın ihtişamı ve devlet işlerindeki nüfûzu Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ı gölgede bırakır olmuştu. Bu durumdan hoşnut olmayan Sultan I. Alâeddin Keykubâd, emîrlerin hiç değilse malî açıdan güçlerini kırmak için Konya surlarını inşa ettirirken her birini kale burçlarından birini inşa ettirmekle yükümlü kıldı. Emîrler kendilerine son derece ağır gelen bu işi yaptıktan sonra, sultana karşı düşmanlıkları daha da arttı. Hatta I. Alâeddin Keykubâd’ın yerine Koylu Hisar Meliki Keyferudun’u geçirmeyi planladılarsa da durumdan haberdar olan sultan, Hokkabazoğlu Seyfeddin ve Emîr Komnenos’un yardımı ile emîrleri bertaraf edip saltanatın gerçek hâkiminin kendisi olduğunu bütün devlet erkânına kabul ettirdi.
I. Alâeddin Keykubâd içte istikrarı sağlayıp sultana yakışır bir şekilde devlet üzerindeki otoritesini sağlamlaştırdığı bir sırada transit ticaret merkezi konumunda olan ve I. İzzeddin Keykavus zamanından beri Anadolu Selçuklu Devleti’ne tâbi olarak varlığını devam ettiren Ermeni Krallığı (1187-1219) hakkında bölgede ticaret yapan tüccarların şikâyeti nedeniyle problem yaşandı. İbn Bibi’nin naklettiğine göre, Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ın Konya’dan Kayseri’ye gittiği bir sırada huzura bir tüccar girdi ve “Ben Halep diyarından buraya geliyordum, Ermeni vilayetinden geçerken malımı gasbettiler, o kâfirler bu dergâhtan korkmazlarsa uğradığım zulmün derdine hangi sultanın adaletinden derman isteyeyim?” dedi. Bu tüccarın arkasından bir başkası “Ben Antalya yerlilerindenim, kazandığım bütün servetimi bir gemiye yükleyip deniz yolu ile sefere çıktım ve Mısır’a gidip kâr etmek istedim. Ancak sahilden Frenklerin saldırısına uğradık. Saldırı sonunda bizi esir alıp bütün mallarımıza el koydular” diyerek şikâyette bulundu. Yine başka bir tüccar Karadeniz sahilinde saldırıya uğradığı için mağduriyetini arzetmişti. Tüccarların zararlarını karşıladıktan sonra Sultan I. Alâeddin Keykubâd, “Canlarını malları uğrunda tehlikeye atan tüccarlara saldırı oluyorsa bunu yapanların üzerlerine kuvvet göndermek gerekir” dedikten sonra Ermeni Seferi için Mübarizeddin Çavlı ve Emîr Komnenos’u görevlendirdi. Ermenilerin denizden yardım almasını engellemek için ayrıca, Mübarizeddin Er-Tokuş’u da sahillerin güvenliğine memur ederken, Karadeniz sahilindeki önemli bir liman şehri olan Suğdak’ın zaptı için de Uç Beyler Beyi Hüsameddin Çoban’ı tayin etti. 1225 yılında I. Alâeddin Keykubâd tarafından Kilikya Ermeni Krallığı ve Suğdak üzerine düzenlenen seferler sonucunda, İskenderun Körfezi’nden Alâiye’ye kadar uzanan Ermeni Krallığı’nın sınırları daralmış ve güney sahilindeki Ayas ile Korykos’un (Görkös) dışında Selçuklular’ın eline geçtiği gibi fethedilen bu Ermenek bölgesine Oğuzların Afşar boyuna mensup olan Karamanoğulları ile Salur Türkmenleri yerleştirilmiştir. Karadeniz sahilindeki Suğdak da fethedilmiştir.
Ticarî prestij açısından son derece önemli olan Alâiye, Ermenî Krallığı ve Suğdak seferlerinin ardından Sultan Alâeddin Keykubâd, Doğu Anadolu bölgesinde hüküm süren ve hutbeyi Anadolu Selçuklu sultanı adına okutan beyliklere karşı seferlere çıkmıştır. Çünkü bu beylikler Anadolu Selçuklu Devleti’nin hızla güçlenmesine karşılık Eyyubî Devleti’ne mensup Melik Eşref’in de sınırlarına yakın yerlerdeki faaliyetlerinden endişeye kapılarak hutbeyi bazen Eyyubî Sultanı Melik Kâmil veya Melik Eşref adına, bazen de Sultan Alâeddin Keykubâd adına okutup bölgede Anadolu Selçuklu Devleti’nin otoritesini sarsan huzursuzluklar yaratıyorlardı. Anadolu coğrafyası üzerinde her yönü ile büyük güçlü bir Anadolu Selçuklu Devleti tesis etmeye çalışan Alâeddin Keykubâd’ın bu duruma müsamaha göstermesi beklenemezdi. Bu nedenle, Doğu Anadolu bölgesinde iç işlerinde bağımsız olarak hareket eden beylikleri sırası geldikçe birer birer kontrolü altına alıp Anadolu’daki Türk birliğini sağlamak için harekete geçti ve önce 1226 yılında Hısn-ı Keyfa Artukluları, 1228 yılında da Erzincan Mengücükleri üzerine seferler tertip etti. Ayrıca, Erzincan Seferi esnasında Sultan I. Alâeddin Keykubâd’a, 1214 yılından beri Anadolu Selçuklularının vassalı konumunda olan Trabzon Rum Devleti’nin Sinop’u ele geçirdiği ve sahilleri yağmaladığı haberi gelince derhal adı geçen devlete karşı da bir sefer tertip etti.
Saltanatı boyunca Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ı, en çok uğraştıran konulardan biri de Celâleddin Harezmşah ve Yassıçimen Savaşı (10 Ağustos 1230) idi. Bilindiği gibi, ilk önceleri gayet dostane başlıyan Celâleddin Harezmşah-Anadolu Selçuklu ilişkileri sultanın, kendisini takip eden Moğollara karşı Celâleddin Harezmşah’a daha akılcı ve istikrarlı bir siyaset takip etmesini önermesine rağmen onun Moğolları hiçe sayarak Eyyubîlerin hâkimiyetinde bulunan Ahlat’ı muhasara etme konusunda ısrarlı davranması ve I. Alâeddin Keykubâd’a karşı sadakatsizlik gösteren Erzurum Melik’i Cihanşah ile ittifak yapması nedeniyle araları bozulmuş ve neticesinde iki Türk devleti birbiriyle savaşmak zorunda kalmıştı. Yassıçimen Zaferi’nin ise Selçuklu tarihi açısından belki de en olumlu neticesi Erzurum’un ilhakı idi. Ancak bu savaştan hemen sonra artık Moğol saldırıları resmen Anadolu Selçukluları için tehlike haline gelmeye başladı. Nitekim, Celâleddin Harezmşah’ın Yassıçimen’de büyük bir yenilgiye uğradığını haber alan Moğollar, Amid’de (Diyarbekir) ona karşı ani bir gece baskını düzenleyerek Selçuklu sınırlarına kadar yaklaştılar. Hatta Cormagon Noyan komutasında bir grup Moğol askeri 1232 yılında Sivas’a kadar ilerledi. Moğolların bu beklenmedik saldırısını haber alan Sultan I. Alâeddin Keykubâd derhal Kemaleddin Kamyar’ı merkezdeki kuvvetler ile Sivas’a gönderdi. Ancak, Kemaleddin Kamyar bölgeye geldiğinde Moğolların ayrıldığını görünce bu ani akının sebebini ve etkisini görmek için Erzurum’a kadar gitmek zorunda kaldı. Erzurum’a gelindiğinde Moğolların Selçuklu sınırlarına girmelerinde Gürcülerin tesiri olduğunu öğrenince ordusunu güçlendirip onlar üzerine bir sefer tertip edip bol ganimet elde ettiği gibi Gürcü Kraliçesi Rosudan’ın Selçuklu Devleti ile akrabalık kurma isteğini sultana iletti. Her ne kadar Anadolu içlerine kadar uzanan bu ilk Moğol akını hiçbir problem çıkartmadan neticelenmiş olsa da, Sultan Alâeddin Keykubâd ülkenin doğu sınırlarının güvenliği için bazı tedbirler alma ihtiyacı hissetti. İlk iş olarak Kemaleddin Kamyar’ı Ahlat, Van ve Bitlis’in fethine memur etti. Stratejik açıdan son derece önemli olan bu yerler fethedilip kaleleri tamir edildikten sonra, Yassıçimen Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kalan ve bölgede başı boş dolaşıp talan yapan Harezmli askerler Selçuklu idaresine alındı. Ancak, Melik Eşref’in idaresindeki Ahlat’ın Anadolu Selçuklu Devleti’nin eline geçmesi bu defa da Eyyubî meliklerini Sultan Alâeddin Keykubâd’a karşı harekete geçirdi. 19 Eylül 1234 tarihinde Harput önünde gerçekleşen savaşta Eyyubîler yenilgiye uğradılar ve kısa bir süre sonra Harput Artukluları da Selçuklu idaresine girdi. 1235 baharı geldiğinde Sultan Alâeddin Keykubâd, Anadolu Selçuklu Devleti sınırları yakınındaki Eyyubî topraklarına bir sefer daha tertip etti ve Harran, Ruha (Urfa) ve Rakka’yı ele geçirdi. Ancak Eyyubî Sultanı Melik Kâmil kısa bir süre sonra fethedilen yerleri geri alıp Selçukluların yaptırdıklarını tahrip ettirdi. Bunun üzerine Sultan Alâeddin Keykubâd, Taceddin Pervane komutasında bir orduyu Amid’e gönderdi. Ancak Selçuklu ordusu kışın bastırmasıyla Amid’in sağlam surları karşısında bir başarı elde edemeden geri döndü (1236).
Başarısızlıkla neticelenen Amid Seferi’nin ardından Sultan Alâeddin Keykubâd bahar gelince sefere bizzat kendisi çıkmaya karar verdi ve gerekli hazırlıkların derhal tamamlanmasını emredince Kayseri’de büyük bir ordu toplanmaya başladı. Bu arada Moğol Hanı Ögedey’in elçisi olarak Kazvinli Emîr Şemseddin, Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ın huzuruna geldi ve onu Ögedey Han’ın illiğine (tâbiiliğine) davet etti. Moğollara karşı her zaman çağdaşı olduğu diğer devlet adamlarının aksine uzlaşmacı bir siyaset güdülmesi gerektiğini çünkü, “müthiş selleri andıran bir ordu ve taze bir devlet ile savaşmak yerine onunla dostane münasebetlerde bulunmak” gerektiği görüşünü savunan I. Alâeddin Keykubâd, elçi ile yaptığı özel görüşmede her yıl sembolik hediyeler gönderdiği takdirde Moğol Hanının topraklarına göz dikmeyeceğini öğrendikten sonra kendisine iletilen teklifi kabul etti. Fakat öte yandan Moğol tehlikesine karşı hazırlıklı olmak için gücünü artırmaya da gayret sarf ediyordu. Zaten, Ögedey Han da Sultan I. Alâeddin Keykubâd’ın kendilerini çok uğraştıran Celâleddin Harezmşah’a karşı Yassıçimen’de kazandığı büyük başarının hemen ardından Moğollara yıllık vergi vermeyi kabul etmesini çok akıllıca bulmuştur.
Ayrıca Amid Seferi’ne çıkmadan devlet yönetimi ile ilgili önemli kararlar alan sultan önce Sivas sahibi Şarapsalar Fahreddin Ayaz’ın ölümü nedeniyle bu göreve Harezmli Kayır Han’ı atadı. Daha sonra da Alâiye Sahibi Kayır Fard’ın kızından olan büyük oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’e Erzincan vilayetini bırakarak, melikü’l-ümeralık ve atabeyliğine de Çaşnigir Şemseddin Altunaba’yı getirdi. Eyyubî Melikesi Gaziye Hatun’dan olan küçük oğlu İzzeddin Kılıç Arslan’ı da veliahd ilan ettiği gibi devlet erkânını da ona biat ettirdi. 1237 baharı geldiğinde Amid Seferi için Harezmli, Ermeni, Rum, Gürcü, Frenk, Rus, Kıpçak ve Kürtlerden oluşan Selçuklu ordusunun hazırlıkları sona ermişti. Muhtemelen Ramazan bayramını müteakip çıkılacak sefer öncesi Sultan I. Alâeddin Keykubâd çeşitli vesileler ile huzuruna gelen elçilere bayramın üçüncü günü büyük bir ziyafet tertip ettirdi. Ancak bu yemekte Çaşnigir Nusreddin Ali’nin sunduğu kızarmış kuş etini yedikten kısa bir süre sonra rahatsızlanan Sultan I. Alâeddin Keykubâd, Keykubâdiye Sarayı’na döndüyse de geceleyin durumu daha da ağırlaştı ve 30-31 Mayıs 1237 tarihinde vefat etti.
Sultanın ölümü hakkında devrin kaynakları pek fazla bilgi vermezken sadece Anonim Selçuknâme, I. Alâeddin Keykubâd’ın 4 Şevval Pazartesi günü Şehzade Gıyaseddin Keyhüsrev ve onu destekleyen emîrler tarafından zehirlendiğini, cenaze namazının 8 Şevval 636/14 Mayıs 1239 da kılındıktan sonra Konya’da defnedildiğini kaydetmektedir. Araştırma eserlerinin bir çoğu Anonim Selçuknâme’deki bu bilgilere dayanarak I. Alâeddin Keykubâd’ın bu ani ölümünü babasının vasiyetini hiçe sayarak yerine geçen oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev ile Saadeddin Köpek’in özellikle Türkmenlere karşı takip ettikleri siyaseti göz önünde tutarak bir zehirlenmeye bağlarlar. Fakat devrin ana kaynağı olan İbn Bibi’nin eserinde sultanın zehirlendiğine dair en ufak bir ima dahi yoktur.