Batı dillerinde karşılığı olmayan bir mefhum; Çağdaşlaşmak; cıvık, korkak, mur­dar... Bu habis kelimeyi, lügat hazinemizden tardetmedikçe, düşünce selâmetine ulaşamayız. Gerçi Avrupa da şuurumuzu bulandır­mak için, nice lafızlar icad etmiş. Ama hiçbir emperyalizm, çağı tek başına temsil et­mek gibi abes bir iddiaya kalkışmamıştır. Hıristiyan dünyanın son keşfi, 'azgelişmişlik'. Asırlık hezimetlerin öcünü almak için uydurulmuşa benzeyen bu sefil kelime müstağriplerimiz tarafından hararetle benimsen­di Neden azgelişmiş, niçin azgelişmiş, kime göre azgelişmiş?
 
Tarih sahnesine çıkan bü­yük medeniyetler birbirine eşit değerdedir. İslâm -Türk medeniyeti, bu medeniyetler içinde en parlak, en uzun ömürlü, en zinde medeniyetlerden biridir. Medeniyetin tek öl­çüsü vardır: insana verdiği değer.
Türk-İslâm dünya görüşünde, insan, Tanrı'nın bîr nusha-yı şürasıdır. Tabiatın dı­şında İmtiyazlı bîr yeri vardır. Bu itibarla mukaddestir. Türk - İslâm dünya görüşü, İnsan haysiyetine büyük değer veren, bu haysiyeti inancın ve düşüncenin bütün belirtilerinde görmesini bilen bir idrâktir. Vazge­çilmez îcâbları adalet, eşitlik, hürriyet ve müsamahadır. Türk - İslâm medeniyeti bu ide­alleri gerçekleştirdikten sonra, her mede­niyet için mukadder olan bir çöküş ve çözü­lüş merhalesine ulaşmıştır. Zaten doğunun ve batının bütün büyük târih felsefecileri medeniyetin, kavimlerin târihinde böyle çıkış ve iniş merhaleleri olduğunu kabul ederler. Demek ki, bizim için bir «geri kalmışlık» söz konusu değildir. Zirveye vardıktan sonra yükselecek başka irtifalar olmadığı için, yü­rüyüşe devam etmek, ister istemez alçalmaktı. Batı'nın abeslerine îtibar etmek bu alçalışı büsbütün hızlandırdı. Rodinson, çağ­daş dünyayı, sanayileşmiş - sanayileşmemiş diye ikiye ayırıyor. Daha aydınlık, yâni daha ilmî bir sınıflandırış. Değer yargısı belirtmi­yor; sanayileşmek iyi de olabilir, kötü de. Daha doğrusu sayısız mahzurları olan bir mecbûriyet-i elîme. Azgelişmiş yalanı, sö­mürgecilerin kendilerine vesayet hakkı hazırlamak İçin uydurdukları bir mahkûmiyet kararı. Ah bu Avrupa! İngilizler dünyanın en büyük medeniyetlerinden birini yok ederler; Hind'de kasırga gibi eser, tezgâhları sö­ker, mâbed taşlarını müzelere aktarır, insan­lığın yüzünü kızartacak zulümler icad eder­ler. Bu habasetler insansever Marx'a latifeler ilham eder: «Doğuda içtimaî değişiklikler ancak Avrupa'nın istilâsı sayesinde ger­çekleşebilir... aferin İngilizlere, istikbâlin büyük Hindistan'ını yaratmak, yâni Hind'i çağ­daş medeniyete ulaştırmak İçin bu sıkıntıla­ra katlandılar» der. «Sanayi bakımından ge­lişmiş ülke, azgelişmiş ülkeye geleceğin imajını  sunar sâdece.»
 
Marx bu sözü niçin söylemiş, anlata­lım: İngiltere'de kapitalizm gelişmiş. Sana­yi İnkılâbı bütün ihtişam ve sefâletiyle fer­man ferma; Almanya ise millî birliğini bile kuramamış henüz. Sanayi alanında ise geri mi geri. Yazar Alman okuyucusunun dikka­tini çekmek istiyor konuya. Sana anlattığım, kendi hikâyendir, diyor. Çünkü her toplum aynı merhalelerden geçecektir. Yarın sen de İngiltere gibi olacaksın. Bu hüküm çağdaş düşünceye Vico'nun armağanı, Vico'nun ve Auguste Comte'un: Her ülkenin târihi aynı istasyonlardan geçmek zorunda.
 
MODERNLEŞME
 
Asrımızın en büyük içtimaî İlimler An­siklopedisi Modernisation'a ayırdığı oldukça uzun bir incelemeyi Marx'ın yukarıdaki cümlesiyle başlatır. Modernisation, eski bir ola­yın (sayrûre) zamanımızdaki adıymış. Sos­yolog buna: «Azgelişmiş ülkelere, gelişmiş ülkelerin vasıflarını kazandıran sosyal de­ğişme süreci.» diyor. Azgelişmiş, çok geliş­miş ne demek? Bu değişme kendiliğinden mi oluyor, yoksa dış müdahalelerin eseri mi? Yazar devam ediyor: «Emperyalizm çağında, geleceklerinin imaj veya tasvirleri, sömürge halklarına sömürgecileri tarafından sunulu­yordu. Hind'den söz edilirken İngîlizleşiyor deniyordu, Hindiçin'den söz ederken Fransız laşıyor.» Demek ki sömürge halkı için ideal (yâni bugünkü tâbirle modernisation), efen­dilerine benzemekten ibaretti. Sömürge hal­kına bu yanlış hedefi telkin edenler kimler­di? Müstevliler. Gaye, onlardaki direnişi yok etmek, kişiliği öldürmekti. Ansiklopediyi okuyalım: «Uzun süren sömürgecilik yılları, emperyalist rejimler arasında —millî menşe­leri  bir yana— büyük benzerlikler olduğunu gösterdi; eski dar deyimler kullanılmaz ol­du. Avrupalılaşmaktan söz edilmeğe başlan-dı.»
 
Görüyoruz ki, «çağdaş uygarlığın» tem­silcileri mağlûblara önce kendilerini örnek gösteriyorlar, sonra mensub oldukları ca­miayı, yani Avrupa'yı. Avrupa'lılaşma'nın Avrupalılar'ca ne manâda kullanıldığını aşa­ğıda anlatacağız. Şimdi düşman ülkelere tek­lif edilen daha sonraki modellere göz ata­lım: "II. Dünya Savaşı Avrupa devletlerinin zayıflayışına ve Amerikan nüfuzunun yayılı­şına şahid oldu. Batı dilleri yeni bir keli­meyle zenginleşti: Amerikanlaşma. Avrupa Amerikanlaşıyordu. Ama dünyanın gerî kalan bölgeleri söz konusu olunca kullanılan keli­me Batılılaşma idi. Ne var ki, savaş sonrası yılları bu daha geniş tâbirin de lüzumundan fazla dar olduğunu isbat etti. Daha topyekûn bir tâbire ihtiyaç vardı. Bu ihtiyacı karşıla­mak için modernisation kelimesi uyduruldu.
 
Modernisation, gerek bütün modernleş­miş ülkelerin —ister Sovyetler Birliği ve Ja­ponya gibi doğulu— başarıdaki benzerlikleri­ni; gerekse modernleşmekte olan toplumkların —nerede olurlarsa olsunlar, nasıl bir gelenekleri   bulunursa  bulunsun—  amaçlarındaki benzerliği tek kelimeyle belirtiyordu. Görülen benzerliğin esası iktisâdi idi. Top­lumlar iktisadî başarılarının bütünü göz önünde tutularak sınıflandırılıyor, karşılaştırı­lıyor ve değerlendiriliyordu: Tek sağlam ölçü buydu. Bu İnkişafı İnceleyen iktisatçılar, baş­lıca konularının, W. Arthur Levîs'in söyleyişîyle nüfus başına düşen gelirin artışı ol­duğu kanâatine varınca ileri doğru bir adım atılmış oldu. Bu basit ve İşlemsel tanım hem iktisâdi gelişmenin özlenen sürekliliğini hem de bu süreklilik boyunca başarı se­viyelerinin mukayeseli ölçüsünü belirtiyordu. Böylece iktisâdi gelişmenin tahlilini belli bir mihraka bağlıyor ve modernisatîon'unun sos­yal bir vetire olarak en anlaşılır tahlilini vur­guluyordu. Demek ki, modernîsation, sosyal bîr değişme vetiresidir, bu vetirenin başlıca unsuru iktisâdi gelişmedir. Modernîsation, sosyal bir çevre yaratır; nüfus başına gelir artışını fiilî olarak gerçekleştiren bir çevre. Zîrâ verimin fiilî olarak artması için yükse­len ferdî geliri üretip tüketen insanların kendi üretici güçlerini artıracak ve bu davranışı topluma yayacak kadar oyunun kaidelerini
anlamış ve benimsemiş bulunmaları lâzım­dır. Harold D. Lawsell (1965) doğru söylü­yor: Böyle bir kazanca dönük davranışa sâhib olmak için, iktidar, saygı, doğruluk, sevgi, refah, beceri ve bilgi bütün sosyal değerle­rin yeni baştan düzenlenmesi ve yeni baştan paylaşılmasına İhtiyaç vardır.»