www.edebiyatokyanus.tr.gg

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

1

TÜRKÇE MET

TUTARLILIK

İNLERDE BAĞDAŞIKLIK VE

İ

rem Onursal*

G

İRİŞ

Metin

(text) kar

“kuma

Kuma

kendisini olu

eklemlenmesiyle, bir “dokuma” süreci sonucunda ortaya ç

Bu çal

sonra Almanya ve Fransa’da ele al

linguistique textuelle) ve özellikle de bu alan

sözcüğünün Fransızcadaki (texte) ya da İngilizcedekişılıklarının kökenine baktığımızda, bunların Latincedeş” anlamına gelen textus sözcüğünden geldiğini görmekteyiz.ş nasıl ipliklerden dokunarak bir bütün oluşturuyorsa, metin deşturan öğelerin birbirlerine aşama aşamaıkar.ışmamızda, 1970’li yılların başlarında önce İngiltere,ınan metin dilbilimini (Fr.ın iki temel kavramı olan

ba

ğdaşıklık (Fr. cohésion) ve tutarlılık (Fr. cohérence) olgularını

Türkçeye uygulayarak inceleyece

örne

zenginle

2002 y

bölümler olacakt

ğiz. Yazımızı, tek bir metinğiyle sınırlandırmak yerine, birçok metinden bölümler alarakştireceğiz. Burada kullanacağımız örnekler, birkaçı dışında,ılında yayınlanan yazılı kitle iletişim araçlarından alınanır.

*

Dal

Arş.Gör., Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fransız Dili Eğitimi Anabilimı

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

2

1. Metin Dilbilimi

Metin dilbilgisi

grammaire de discours),

daha birçok biçimde adland

(Fr. grammaire textuelle), söylem dilbilgisi (Fr.metin çözümlemesi (Fr. analyse de texte) gibiırılan metin dilbilimi, söylem çözümlemesi

(Fr. analyse du discours) çal

tümceötesi (Fr. transphrastique) dilsel birimlerin incelenmesiyle

ilgilenir. Kimi zaman

alan

dilbilimi

sözceleme (Fr. énonciation) durumunu incelemekten çok, “betimsel ve

ele

ili

koymaya çal

Van Dijk’e göre, konu

ışmalarıyla koşut bir çizgide ilerleyerek,söylem çözümlemesinin kapsadığı bir çalışmaı olarak görülse de, bu alandan belirgin bir biçimde ayrılan metin, bir söylemi oluşturulma süreciyle birlikte ele almaktan, yaniştirel bir bakış açısıyla kendini çevreleyen toplumsal yapılarlaşkileri içinde ya da dışında bir metnin değişik yapılarını ortayaışır.” (Kıran 2001:279).şan ya da yazan özneler bir metin edincine

(Fr. compétence textuelle) sahiptirler ve bu edinci

en az

inceleyece

üretebilmektedirler (aktaran: Albert 1985:78).

edime dönüştürerek,ından anadillerinde, doğru niteliklere -ileride de ayrıntılı olarakğimiz, metni metin yapan niteliklere- sahip metinlerMetin dilbilimi, bu

metin edinci

dizgele

bölümlerin) çizgisel ve anlamsal süreklili

ni oluşturan temel olguları kuramsallaştırır veştirir. Amacı, tümce dizilerinin (ya da bir metni oluşturanğe sahip bir bütün olan metni

nas

ıl oluşturduğunu araştırmaktır.

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

3

Tümcelerin dilbilgisel aç

da bu uygunlu

göre nas

dizilerinden,

ölçütler yard

ıdan uygunluğu (Fr. grammaticalité) yağun olmayışı (Fr. agrammaticalité) dilbilgisi kurallarınaıl saptanabiliyorsa, metinler de metin olmayan tümcemetin dilbilimi çalışmaları sonucunda ortaya çıkanımıyla ayırt edilebilmektedir. Bu ölçütlerin başında

ba

Tümcelerin bir araya gelerek bir metni olu

bütünlük sa

ğdaşıklık ve tutarlılık gelir.şturmak için nasıl birğladığı konusunu ele almadan önce, söylem çözümlemesi

ve

amac

gerekmektedir.

metin dilbiliminin inceleme alanlarını birbirinden ayırt etmekıyla, metin / söylem (Fr. texte / discours) ayrımını yapmak

2. Metin / Söylem

Metin

yaz

kelimelerin bütünü” olarak tan

kavram gibi, farkl

tan

kimi zaman

e

S

zordur. Bu zorluk büyük ölçüde, iki terimin farkl

taraf

, genel anlamda (Türkçe Sözlük, TDK, 1988’e göre) “birıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturanımlanır. Ancak bu terim, daha birçokı dilbilimciler tarafından farklı biçimlerdeımlanmıştır. Şöyle ki metin, kimi zaman sözcenin (Fr. énoncé),bütüncenin (Fr. corpus), çoğu zaman da söyleminşanlamlısı olarak karşımıza çıkmaktadır.öylem ve metin terimlerini birbirinden ayırt etmek oldukçaı dilbilimcilerından farklı anlamlarda kullanılmış olmasından

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

4

kaynaklanmaktad

kullananlar, (2) yaln

söylem terimlerini e

kullananlar” (Aksan, Aksan 1991:92) vard

kavram aras

yaz

ır. Vitacolonna’ya göre, “(1) yalnızca metin teriminiızca söylem terimini kullananlar, (3) metin veşanlamlı ya da farklı kavramlar olarakır. Her ne kadar bu ikiında terim açısından bir karmaşa olsa da1, biz,ımızdaki kullanımlarına açıklık getirmek amacıyla söylem ve metin

kavramlar

ı arasında bir ayrım yapmaya çalışacağız.

Söylem

sözcelem durumlar

gerekmektedir; çünkü söylem, bireyin dili kendi sorumlulu

belli bir ileti

nedenle de, üretim sürecinin ara

a

dilsel ürünün çe

biçimsel ve anlamsal bir bütün olu

Örnek 1:

“Say

çal

söz konusu olduğunda, gerçekleşmiş bir dil ürünününıyla, yani yaratılma süreciyle birlikte düşünülmesiğunda veşim amacı için kullanması sonucunda ortaya çıkar. Buştırılması söylemin incelenmesişamasında büyük önem taşır. Metin dendiğinde ise, tümceötesi birşitli düzeylerindeki eklemlenmeleri ve bu ürününşturması düşünülür.ın konuklar, sözünü edeceğim konunun günümüz dilbilimışmaları açısından büyük önem taşıdığını düşünmekteyim.

Mikrofonu biraz yakla

burada sizlerle dü

gibi, bilimsel bir toplant

üretildi

kalan, bir kesinti yaratan, ancak konu

bulundu

ştırabilir miyiz lütfen? Bu nedenle bugünşüncelerimi paylaşmak istedim (...)”ı sırasında konuşan bir özne tarafındanğini varsaydığımız bu söylemde, sözü edilen konunun dışındaşan öznenin o anda içindeğu duruma ilişkin bir bölüm yer almaktadır. Bu bölüm de

1

Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. M. Aksan, Y. Aksan (1991), ss.90-104.

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

5

söylemin bir parças

üretildi

gibi, bu tür kesintiler

ıdır, çünkü sözcelem durumuyla, yani söyleminği süreçle doğruda ilintilidir. Ancak, ileride de göreceğimizmetin söz konusu olduğunda bütünlüğü bozar.

Söylem

söylem olu

i oluşturan birimler sözce (bazen tek bir sözce bile birşturabilir), metni oluşturan birimler ise tümcedir. Tümce

dilbilgisel aç

içinde bulunmak zorunda olmadan, tek ba

(ör. Kiraz a

taraf

Bir sözce ancak kullan

tümcenin aksine, dilbilgisel aç

bir sözcük bile sözce olabilir. Örne

ifadeleri birer tümce de

bir ki

s

an

nitelikte birer

farkl

taraf

s

mü

ıdan doğru ve eksiksiz bir söz dizisidir. Belli bir bağlamşına bile bir anlamı vardırğaçları ilkbaharda çiçek açar). Sözce ise belli bir kişiından, belli bir iletişim amacıyla oluşturulan bir dilsel üründür.ıldığı bağlam ve durum içinde anlam kazanır veıdan doğru ya da tam olmayabilir. Tekğin, “neşter!”, “taksi!”, “imdat!”ğildir, fakat kullanıldıkları bağlam içinde, bellişi tarafından, belli bir kişiye, belli bir amaçla (bir ameliyatırasında neşteri istemek için; bir taksiyi durdurmak için; bir tehlikeında yardım istemek için) söylendiklerinde, iletişimi sağlayabileceksözcedir. Bazen, aynı sözce farklı iletişim durumlarında,ı anlamlara da gelebilir. Örneğin, “buyurun” sözcesi, bir ev sahibiından gelen konukları içeriye davet etmek için, ya da yemekırasında içkileri dağıtırken, bir mağaza sahibi tarafından gelenşteriyi karşılamak için, ne istediğini sormak için, ya da oturmasını

söylemek için, bir taksi sürücüsü taraf

ından müşterisine, gidilecek

Türkçe Metinlerde Ba

Yay

Multilingual Yay

ğdaşıklık ve Tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları,ına Hazırlayanlar: Prof.Dr. Ayşe Kıran, Doç.Dr. Ece Korkut, Dr. Suna Ağıldere,ınları, Dilbilim Dizisi, 2003, İstanbul, ss.121-132.

6

yere var

durumunda fakl

Yukar

olmayabilir; buna kar

olu

tümcenin do

ve anlamsal) uygun olmas

ıldığını belirtmek için ve daha sayamadığımız birçok iletişimı anlamda kullanılır.ıda gördüğümüz gibi, her sözce dilbilgisel anlamda tümceşılık, somut bir iletişim durumu içindeşturulmuş her tümce bir sözce olarak kabul edilebilir. Nasıl birğru olabilmesi için belli kurallara (dilbilgisel, sözdizimselı gerekiyorsa, bir tümce dizisinin metin

say

olmas

olu

ılabilmesi için de, ileride sözünü edeceğimiz belli kurallara uygunı gerekmektedir. Diğer taraftan, nasıl bir sözce tümceyişturan kurallara bağlı kalmak durumunda değilse, söylem de, aynı

biçimde, metnin olu

şum kurallarına bağlı kalmak zorunda değildir.

Metin

birbirlerine

bütünü olu

kavramını, kendisini oluşturan tümce dizilerininbağdaşıklık ve tutarlılık ölçütleriyle bağlanarak bir anlamşturmasıyla meydan gelen, belli bir amaçla üretilmiş, başı

ve sonu kesin çizgilerle s

ürün olarak tan

de

Pellat, Rioul 1994:603). Dilin sahip oldu

özelli

amac

eklemlenerek biçimbirimleri olu

biçimbirimler her dilin kendine özgü kurallar

eklemlenerek, sözceleri ve/ya da tümceleri olu

ınırlandırılan yazılı ya da sözlü bir dilselımlayabiliriz. “Nasıl bir tümce basit bir sözcük dizisiğilse, bir metin de basit bir çizgisel tümce dizisi değildir” (Riegel,ğu çift eklemlilikğinden ötürü, belli bir kişi tarafından, belli bir ileti oluşturmakıyla kullanıldığında, öncelikle sesbirimler