HAYDAR ERGÜLEN

 NÂZIM HİKMET ŞİİRİNİN SİYASİ ETKİLERİ

 Attila İlhan, “Hangi...?” sorusuyla başlattığı kitap dizisini (“Hangi Seks ?”, “Hangi Batı ?”, “Hangi Sol ?”) önemli bir boşluk bırakarak ‘tamamladı’. Tam sayısını hatırlamıyorum bu dizideki kitapların ama, sanıyorum bir 7-8 civarında olmalı. Siyasi, fikri konuların dışında, edebi mes’elelere girmedi bu kitaplarda. Önemli dediğim boşluk da, bu dizide edebiyat ya da şiirle ilgili her’hangi’ bir kitabın olmayışıydı. Olsaydı, yapabilseydi, bir okuru, şiir de yazan bir okuru olarak “Hangi Nâzım ?” sorusunu sormasını beklerdim Attila İlhan’ın.

“Hangi Nâzım ?” ya da “Hangi Nâzım Hikmet ?” sorusunu Attila İlhan sormasa da, Nâzım Hikmet 80 yıldır, neredeyse cumhuriyetle yaşıt bir soru ve sorun olarak hepimizi meşgul etti, etmeyi de sürdürüyor. Bu meşguliyeti ve daha fazlasını hak ettiğini söylemeye ise gerek yok. Önce devleti meşgul etti, adliyesi, zabıtası, kolluk güçleri, meclisi, hükümetleri, askeri ve mülki erkanıyla. Türkiye Cumhuriyeti devletinin, belirttiğim gibi, neredeyse kurulduğu günden itibaren, dönem dönem azalıp çoğalan oranlarda, her zaman en önemli meşguliyet konularından biri oldu. ‘Görece’ özgürlüğüne 1960’lı yıllarda kavuştuğu söylenebilir, görece diyorum, çünkü bu ‘özgürlük’ bile onun memleketinden uzak ve memleket hasretiyle üzgün bir biçimde hayata veda etmesini önlemeye yetmedi. O yıllardan başlayarak muhafazakar sağ cenahta yine ‘görece’ bir ‘yumuşama’ oldu. Nâzım Hikmet’in memleket ve aşk hususundaki şiirlerinin güzel olduğundan dem vurmaya başlayan söz konusu cenah, yine de onun ‘Komünist’ olmasını affetmedi. Memleketin toprağından ve denizinden ayağını kesmek zorunda bırakıldığı günden itibaren yazdığı şiirlerin, bu toprakların havasından, suyundan, kokusundan uzak ve mensubu olduğu kampın liderlerine yaranmak maksadıyla kaleme aldığı ‘ideolojik’ şiirler olduğu fikrinde ısrar edildi. İyi de ısrar sahiplerinin unuttuğu bir şey yok muydu? Nâzım Hikmet memleket hasretini en yakıcı biçimde duyuran ve Anadolu’nun ruhuyla dolu şiirlerini de yad ellerde yazmamış mıydı zaten? Pek çok konuda olduğu gibi şiir ve edebiyat alanında da, şairlere ve yazarlara yalnızca bulunduğumuz ‘zaviye’den bakmak, kendimizi bir türlü ‘Öteki’nin yerine koyamamak gibi, bir haslet sahibiyiz. ‘Hoşgörü’ kavramını bile çileden çıkartacak derecede farklılaştırıp, meşrebimize uygun bir dönüşüme uğratmakta sanırım üstümüze yoktur. Sağ ya da sol cenah diyelim kabaca, her iki taraf için de geçerlidir bu ‘yoksaymacı’, asıl niteliği “gözden kaçırıcı’ sözümona ‘hoşgörü’ anlayışı. Bir taraf Nâzım Hikmet’i ‘ideolojik’ olmayan şiirleriyle ‘zoraki’ severken, diğer taraf da sözgelimi Sezai Karakoç’un ilk dönemine, “Körfez” ve “Şahdamar” kitaplarındaki şiirlere bayılırken, sonraki dönemlerini fazla ‘İslami’ yönelimli bularak, bir anlamda reddetmiş olmaz mı ? Şairleri, hele Nâzım Hikmet, Sezai Karakoç gibi dünya görüşlerine ve inançlarına ‘gönülden bağlı’ ve yaşama sebeplerini de neredeyse buna bağlayan şairleri, ‘yapıştırma’ bir hoşgörüyle seveceğiz diye, onları düşüncelerinden ve inançlarından yalıtılmış biçimde okumaya çalışmak bu büyük şairlere ve büyük yapıtlarına yapılmış büyük bir haksızlık sayılmaz mı ? Bence her ikisi de artık dünyada ve şiir dünyamızda neredeyse örneği, benzeri kalmamış, düşüncesiyle ve inancıyla şiirini bitiştiren ‘fedai şair’ler arasında tartışılmaz öneme sahip büyük şairlerimizdir. Biri bütün ömrünü verdiği “Komünist Ütopya” doğrultusunda her türlü zorluğa katlanan, diğeri de şiirinin, kendi geliştirdiği “Diriliş Düşüncesi”nin bir ürünü olduğunu yazıları ve çıkardığı dergilerle de cesurca beyan eden, iki büyük ‘jest’ sahibi şairdir.

Nâzım Hikmet’in etkisini siyasi planda değerlendirmeyi biraz daha sürdürelim: ‘Sol’ ve ‘İslami’ kesimlerin şiir ve edebiyat kavrayışlarında, isimleri ve yapıtları değerlendirmelerinde, diğer kesimlere göre biraz daha fazla olan bir ‘hakkaniyet’ten söz edebiliriz sanıyorum. Karşılıklı cepheler halinde, ikiye ayırarak, bölerek adlandırma yapmak istemiyorum, bu benim hem dünyayı ve memleketi algılayışıma, hem de şiire ve edebiyata bakışıma ters düşer. Ben, dediğim gibi, ‘zoraki bir hoşgörü’ doğrultusunda gönülsüzce kabullenmekten değil, ‘olduğu gibi’ sevmekten yanayım. Bir şairi, dünya görüşünü, inancını ayrı tutarak sevmenin başta şiirine haksızlık olduğuna inanırım. ‘Gerçek aşk’tan yanayım bu hususta, yani tüm kusurları, zaafları, eksiklikleri, fazlalıkları, erdemleri ve niteliklerini bilerek, kabul ederek sevmekten yanayım. Bu elbette o şairin dünya görüşünü ve inancını paylaşacağım anlamına gelmez. Esas olan anlamaktır. Anlarız ama paylaşmayız ki anlamadan paylaşmaya yeğ tutarım bunu.

Uzatmayalım, 1990’lardan sonra Nâzım Hikmet’le ilgili hiç beklenmedik bir gelişme oldu. Eskiden beri Türkçü-Milliyetçi kanat tarafından ‘vatan haini’ ödülüyle onurlandırılan Nâzım Hikmet, ne oldu nasıl olduysa, birdenbire ‘Başbuğ’ Türkeş tarafından neredeyse ‘milli şair’ mertebesine yükseltildi. “Ben tepeden tırnağa Türk şairi Nâzım Hikmet” dizesinin farkına varmış olabilir büyük ihtimalle, Nâzım Hikmet’in “Davet”ine de bu sebeple uymuş olabilir. Sanıyorum bir parti kongresinde okudu ‘Başbuğ’ bu şiiri, kendi yandaşlarını bile şaşırtarak. Ne de olsa gün ‘birlik beraberlik günü’ydü, Türkiye’nin bir halklar, diller, dinler, kültürler ve renkler coğrafyası olduğunu söyleyenlere karşı bir yandan da “ne mozayiği ulan !” demeyi ihmal etmeden “Davet” şiirini okuyan ‘Başbuğ’, bilmiyorum o konuşmasında şiirin tamamını okumuş muydu? Tamam “Dört nala gelip uzak Asya’dan/Akdeniz’e bir kısrak başı gibi uzanan/bu memleket bizim”di ama, “Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür/ve bir orman gibi kardeşcesine” ,bu hasret de bizimdi, “Yok edin insanın insana kulluğunu” dizesi de aynı şiirin içinde yer alıyordu ve sınırsız, sınıfsız bir toplumun özlemini yansıtıyordu. Şaşırmamak elde değildi, elbet şaşırdık, zaten bir varoluş sebebi olarak da her zaman ‘hayret makamı’ndaydık, fakat bunun onunla ilgisi yoktu, adeta bir ‘şok’ yaşadık, ki ‘şok’un şiirde karşılığını aramayın, bulamazsınız, anlamakta hayli zorlandık. ‘Ezel ebed devlet’ düsturunun sınırları Nâzım Hikmet’i de kapsayacak şekilde genişliyor muydu ne? Rasyonel akıl bir anlamda ‘devletli’leri de etkilemeye başlamıştı anlaşılan, ‘Yenemiyorsan, yok edemiyorsan, yararlanmaya çalış !’ kabilinden kullanışlı bir akıl olduğunun farkına varmıştı belki de iktidarın görünür ve gizli sahipleri. Böylece Nâzım Hikmet, ‘milliyetçi bir tasavvur’un da, hiç olmazsa, Türklüğüyle, memleketçiliğiyle yararlanabileceği, ‘ne de olsa bu toprakların çocuğu’, ‘bu memleketin evladı’ figürü olarak, ölümünden yıllar sonra ‘içimizden biri’ olmaya başlıyordu. Nâzım Hikmet elbette bütün bir cumhuriyet dönemi şiirini, o ‘müesses nizam’ı kökünden sarsacak, yıkacak güç ve kudrette bir şiir yazdı, öncü yeniliklerin, devrimci atılımların şiirdeki tartışmasız adı oldu. Bir cumhuriyet kurulurken, cumhuriyet şiirini belirleyecek bir ismin de aynı zamanda çıkması şüphesiz yeterince şaşırtıcıydı, ama daha da şaşırtıcı olan, onu ‘vatan haini’ ilan edenlerin bu apansız, beklenmedik ilgisiydi biraz da.

“Nâzım Hikmet vatan hainliğine devam ediyor hala” dizesinden mülhem “Nâzım Hikmet şaşırtmaya devam ediyor hala” demek için de çok sebebimiz var hala. 83 yıllık cumhuriyetin siyasi tarihinde ‘ezici’ çoğunlukta olumsuz bir etki bırakan Nâzım Hikmet’in son yıllarda başına gelenlerse hepimizin malumu olsa gerek. Şimdi de Irak savaşının, daha doğrusu Amerikan işgalinin sonucunda bölgenin parçalanıp dağıtılıp yeniden Batılı güçlerin emperyal iştahları ve şehvetleri doğrultusunda ‘kurulması’na tanık oluyoruz. İşgalin etkisiyle özellikle Türkiye’de bir ‘antiemperyalist dalga’nın yükselişine de tanık oluyoruz. İçinde muhtelif grupların, neredeyse birbirlerine taban tabana zıt siyasetlerin yer aldığı bu ‘antiemperyalist cephe’ diyelim, bir yandan artan milliyetçiliği körüklerken, bir yandan da ‘nevi şahsına münhasir’ özellikleriyle de ilgi toplamaya ve saflarını güçlendirmeye devam ediyor. ‘Nevi şahsına münhasir’ dedim, çünkü ayakları yerden kesik bir ‘antiemperyalizm’ versiyonuyla karşı karşıyayız. Oysa ‘antiemperyalizm’ tek başına değil, ancak antifaşist, antimilitarist, antikapitalist ve antiracist(ırkçılık karşıtı) argümanları da olduğu, bunlarla birlikte yürüdüğü ölçüde anlamlı ve gerçekten adına yakışır bir karşıduruş olabilir. Bunlar olmayınca da ‘dış’tan çok, hayali ve yaratılmış ‘iç düşman’lara karşı yürütülen bir ‘milli mutabakat’ hareketinden öteye geçemez. ‘Milli mutabakat’ söz konusu olduğu zamansa ülkenin aydınlarının, muhaliflerinin başına neler geldiğini gayet iyi biliriz. İyi de Nâzım Hikmet’in bu işlerle ilgisi ne? Söz konusu hareketin bir anlamda bayraktarlığını yapan ve ‘utangaç milliyetçi’ler olarak niteleyebileceğimiz Ulusalcılar ve Kemalistler de Nâzım Hikmet’in ‘Komünist’ oluşunu ihmal ederek (ki inkar etmek de sayılır bu), elbette bilerek ve kasıtlı bir biçimde, yalnızca Ulusal Kurtuluş Savaşı’na ilişkin yazdığı şiirleri, “Kuvay-ı Milliye Destanı”nda topladığı şiirlerini amaçlarına hizmet etmesi bakımından kullanmaya, öne çıkarmaya başladılar. Geldiğimiz son nokta işte burasıdır: ‘Komünist’ Nâzım Hikmet, sonunda “Şu Çılgın Türkler”den birisi olarak, eh Nâzım Hikmet’e de ‘çılgın Türk’ olmak yakışırdı ancak, kuvvacı, ‘milli’ şairimiz oldu ! Turgut Uyar söylemişti, “ne denmelidir bilemiyorum”. Ben de.

Sanırım bu bahsi şöyle bir sonuçla bitirmek en doğrusu: Nâzım Hikmet şiirleriyle, birbirlerinden çok farklı siyasi hareketlerin de kullanabileceği, yararlanabileceği bir şair haline geldi, getirildi. Türkiye’nin ana siyasi eğilimlerini, ihtiyaç hasıl olduğunda, yani ‘görünüşte’ etkileyerek, bir anlamda ‘dört eğilim’in de ‘sahte ilgisi’ne mazhar oldu sonunda. Bunda müthiş bir fırsatçılık, özellikle 80 sonrası yoğunlaşan bir rant kaygısı görüyorum. Ve doğrusu hem hayranlık derecesinde seven bir okuru, hem de ‘meslek erbabı’ndan olmamız hasebiyle bundan tarifsiz üzüntü duyduğumu söylemek istiyorum. Şiirlerin ‘reklam’ amacıyla kullanılması görülmedik işlerden değildir. Daha yakınlarda Turgut Uyar ve Metin Altıok gibi çok sevdiğim iki şairin ‘yol’ ve ‘yolculuk’la ilgili şiirlerinin, bir otomobil firmasının radyo reklamlarında kullanıldığını duyunca hem çok şaşırmış ve kırılmış, hem de dünyanın yaya bıraktığı bu iki şairimizin ruhlarının bundan muazzep olacağını düşünmüştüm. Elbette şairlerin de siyasal tercihleri vardır, hele Nâzım Hikmet gibi siyasi görüşüyle de ‘tescilli’ bir şair ideolojisi doğrultusunda propaganda şiirleri olarak adlandırılabilecek şiirler de yazmıştır. Buna hiçbir itirazım olamaz. Ama bir şair siyasal propaganda amacıyla kullanılacaksa, şiirleri yüksek sesle, meydanlarda, mitinglerde, toplantılarda okunacaksa, bunun yeri de siyaseten yakınlık duyduğu siyasi hareketlerin toplantılarıdır. Artık aramızda olmayan bir şairi, düşüncesi, dünya görüşü, inancı ve arzusu hilafına, bir yönüyle öne çıkarıp kendi amaçlarımız paralelinde kullanmak, edebi olmayı geçtim ahlaki olarak da bağışlanmaz bir zaaf, bir fırsatçılık ve rant girişiminden başka bir şey değildir. Hele o şairin şiirlerine itibar ettiğini ‘gösteren’ çeşitli koalisyon ve tek parti hükümetleri hala iade-i itibar girişiminde bulunmaktan ‘şiddetle’ kaçınıyorlarsa ! Unutmayalım ki, Anadolu’da bir köy mezarlığına gömülmek isteyen, hani başında bir de çınar ağacı olursa fena olmayacağını belirten şairin mezarı, hasretini çektiği memleketinden hala çok uzakta. Bu hasret de bizim!