Ergun Hiçyılmaz
Osmanlı’dan Lozan’a Musul-Kerkük

1535 tarihinde kurulmuş ve Eyaletlere verilen önem bakımından ön sırada yer almıştı. Irak’ın asırlarca süren Osmanlı Devleti’nin idaresinde ne derece önem taşıdığını “Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz.” Atasözünden anlayabiliriz.

Osmanlı Devleti’nin kıtalara taşan ve asırlar boyu süren hak ve adalete dayanan, hakimiyetinde Arap toprakları her zaman önem taşımıştır.

Osmanlılar hilafeti temsil etmeye başladıkları andan itibaren bilhassa Filistin ve Irak üzerinde titizlikle durmuşlardı. Çünkü İslam dünyası Osmanlı Devleti’ni dinin koruyucusu olarak kabul etmişti.

İlk kez Abbasi halifelerinden Mansur tarafından 762 yılında temeli atılmış, 4 yıllık bir çalışmadan sonra yapımı tamamlanmıştı. Yeni kurulan bu şehre “Tanrı Sevgisi” anlamına gelen Bağdat ismi veriliyor ve 1258 yılına kadar Abbasi Devleti’nin başkenti olarak kalıyordu.

Cengiz Han’ın ölümünden sonra batıdaki Moğol ordularının başında Cengiz Han’ın torunlarından Hülagü vardı. Moğollar Abbasi Halifesi Musta’sım ile iyi geçinemiyordu. Bu anlaşmazlık her geçen gün büyüyecek ve Hülagü büyük bir ordu ile Bağdat üzerine yürüyecekti. Ancak şehir kalın surlarla çevriliydi ve muhasara uzun sürecekti. Şehrin teslimi ile kurtulacağını ümid eden Halife Bağdat’ın ileri gelenleri ile Hülagü’nün yanına gitmişti. Hazineyi teslim ettiği takdirde canının bağışlayacağını belirten Hülagü bu sözünden vazgeçecek, hazinenin yerini öğrendikten sonra Halife’yi öldürterek cesedini Moğol süvarilerine çiğnetecekti.

Bağdat teslim alınmış ve Abbasi Devleti’nin egemenliğine son verilmişti. (1258)

Muhteşem Süleyman Bağdat’ta

Osmanlı padişahları arasında diplomasi ve devlet idaresinde gösterdiği deha bakımından üçüncü sırayı alır. 46 yıl süren hükümdarlığında Osmanlı Devleti’nin sınırları 14.893.000 km2’ye ulaşmış ve bu büyüme Avrupa’lı tarihçileri bile şaşırtmıştı.

Kanuni Sultan Süleyman “İstanbul Antlaşması’nı imzaladıktan sonra doğu seferleri ile ilgilenmeye başlamıştı. İran Şahı Kanuni’nin padişahlığını tebrik etmediği gibi doğu sınırlarımıza da taarruzdan geri kalmıyordu. Bu yeni bir seferin düzenlenmesini gerektirecek, İbrahim Paşa’nın kumandanlığındaki ordu 21 Ekim 1533 de İstanbul’dan yola çıkacaktı. İbrahim Paşa Tebriz’e kadar ilerlemiş, ancak ciddi bin mukavemetle karşılaşmamıştı. Kanuni Sultan Süleyman da 11 Haziran 1534 de İran’a gelecek ve Irak üzerine yürüyecekti. Bağdat, direnmemiş ve Osmanlılara teslim olmuştu. Irak’ta çeyrek asırlık Şii Safevi hakimiyetine son veren Kanuni’yi Fuzuli de “Geldi burc-i evliyaya padişah-ı nam-dar” tarih mısraını taşıyan 70 beyitli meşhur kasidesi ile Kanuni’yi selamlıyordu.

Ancak Safeviler Bağdat’ı yeniden ele geçirecekler (12 Ocak 1624) şehrin yeniden ele geçirilmesi ve Safevi’lerin hakimiyetine son verilmesi IV. Murad’ın padişahlığını bekleyecekti.

“Bağdat Fatihi” IV. Murad

IV. Murad döneminin en önemli dış olaylarını İran ile yeniden patlak veren savaşın çeşitli safhaları teşkil eder. Safevilerin Bağdat’ı ele geçirmeleri ve bütün teşebbüslere rağmen bu önemli şehrin geri alınamaması büyük kriz doğurmuştu. Hüsrev Paşa’nın ikinci kez Hemedan’ı fethetmesi ve İran topraklarına girmesi de işe yaramamıştı.

Padişah 28 Mart 1635’de büyük bir ordu ile İran’a hareket ediyordu. 27 Aralık’a kadar tam 9 ay süren bu seferde Ervian fethedilmiş ve tarihe “Revan Seferi” olarak geçecekti.

IV. Murad ikinci kez İran üzerine hareket ettiğinde tarihlerden 8 Mayıs 1638’di. 15 Kasım’da Bağdat muhasara altına alınmış ve 39 gün sonra da fethedilmişti. Böylece Bağdat’ta 15 yıl süren Şii Safavi hakimiyetine son veriliyor ve Osmanlı topraklarına katılıyordu. IV. Murat bu fethinden sonra

“Bağdat Fatihi” olarak da anılacaktı.

IV. Murad 1634 yılında Topkapı Sarayı’nda yapımına başlattığı köşkün inşaası aynı yıl bitmişti. Padişah bu fethin anısına “Bağdat Köşkü” adını veriyordu.

Bağdat uzun yıllar Osmanlı Devleti’nin eyaleti olarak kalacak, 11. 2. 1917 tarihinde İngiliz’lerin eline geçecekti.

Bağdat’ın Tarihi Simaları

Bağdat’ın ilk fethedildiği tarihten itibaren 1831 yılına kadar Bağdat’ta 85 Paşa Beylerbeyi olarak görev yapmıştır. Ramazanoğlu Uzun Süleyman Paşa göreve ilk getirilen Paşa olmuştu ve 12 yıl bu görevde kalmıştı. Ali Rıza Paşa ise Bağdat’ta görev yapan son isimdi. (27. 9. 1831)

Bu dönemden sonra Bağdat’ta modern valiler görev yapacak, Tanzimat valileri arasında Müşir Mehmet Namık Paşa (1851-53), Ahmet Tevfik Paşa (1860-61), Reşid Paşa (1861), Takıyeddin Paşa (1867-69) ve Midhad Paşa gibi ünlü paşalar da Bağdat’ta valilik yapacaktı. Bu isimlerin arasında bir de edip vardı: Süleyman Nazif... (1914-15)

Süleyman Nazif Bey yalnız Bağdat’ta değil, Basra ve Musul’da da görev yapmıştı. Bağdat’taki son valimiz Celal Bey’di. (23. 6. 1913-13. 4. 1914) Ispanakçı-zade Tayyar Paşa’nın oğlu Memduh Sermet Bey görevi vekaleten sürdüren bir isimdi ve 23. 8. 1917 tarihinde sona erecekti.

IV. Murad

I. Ahmed’in Mahpeyker Kösem Sultan’dan dünyaya gelen oğludur. (27. 7. 1612) I. Mustafa’nın tahttan indirilmesi ile 11 yaşında padişah oldu. Devlet düzeninin olmadığı, kargaşalığın alıp yürüdüğü bir dönemdi. Öldürülen Genç Osman’ın öcünü almak isteyen Abaza Mehmet Paşa ayaklanmış, Celaliler Anadolu’yu kasıp kavurmaya başlamıştı. Devlet idaresindeki en etkin isim ise annesi Kösem Sultan’dı. Ancak IV. Murad bu düzensizliğe 21 yaşında son verecek ve annesinin naibeliğine son vererek idareyi ele alacaktı.

IV. Murad ilk önce İstanbul’da ne kadar zorba varsa idamına karar vermişti. Paşalar, defterdarlar, kaymakamlar ve askerlere uzanan katl zincirinde şeyhülislam da vardır ve şair de..

Başdefterdar Yahni-Kapan Abdülkerim Paşa, Gürcü Mehmed Paşa, Sekbanbaşı Mühaliçli Sarı Mehmed Ağa, Topçalı Ömer, Camcızade Ahmed Çelebi, Deli Yusuf Paşa, İznik Kadısı ve şeyhülislam Hüseyin Efendi baş veren onlarca devlet adamlarından bazı isimlerdi.

Padişahın devlet adamlarından yasaklara kadar aldığı birçok kararı hala tartışılır. Ancak devlet düzenini ve asayişini sağlamak, zorbalığın önüne geçmek konusundaki yöntemi de dönemin şartlarını dikkate alarak irdelemek gerekir. IV. Murad’ın bu katı ve taviz vermeyen davranışları ile birçok isyanlar bastırılmış, İran’a yapılan seferlerle Bağdat yeniden Osmanlı topraklarına katılmıştı.

IV. Murad 28 yaşında yakalandığı siroz hastalığından vefat etti ve babası I. Ahmed’in türbesine gömüldü. (8. 2. 1640)

TBMM Gizli Celse Zabıtlarında Atatürk ve Irak, Musul

Irak, dolayısıyla Musul ve Kerkük sadece günümüzün değil Cumhuriyetin ilk Meclislerinde de en önemli yeri almıştı.

“TBMM Gizli Celseleri”nde sorun bütün ayrıntıları ile gündeme getirilmişti. Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere mebuslar Musul ve Kerkük’ün “Misak-ı Milli” sınırları içinde olmasından dolayı çok duyarlı davranmışlardı.

TBMM’nin 1920 ve 1921 yılları arasındaki “gizli celse”lerinde 24 Nisan l336 yani 1920’deki “Ahvali Dahiliye” hakkında Mustafa Kemal Paşa’nın açıklamaları Irak’ı da kapsaması açısından önem taşımaktadır.

Atatürk’ün Musul ve Kerkük’ü “Ahvali Dahiliye” yani İçişlerinin durumu olarak yorumladığını ve burası için ilk defa, Dördüncü celsede Meclise açıklamada bulunduğunu görüyoruz. (Açılış Saati: 4.05, Reis: Şerif Bey, Katipler: Cevdet Bey Kütahya, Muhittin Baha Bey Bursa)

Reis Şerif Bey’in “Celsei Hafiyeyi açıyorum. Söz Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin” dedikten sonra kürsüye Atatürk gelecek ve şu girişle söze başlayacaktır: “Efendim mufassal maruzatım meyanında mesaimize saha olan mıntıkanın hududunu işaret etmiştim. Bu hudut, hududu milletimizdir.”

Mustafa Kemal Paşa bu “Gizli Celse”de sorunları milletin sınırları içinde çözmeye gayret ettiklerini ifade ettikten sonra bu gizli celsede Arabistan, Suriye ve Irak’a temas etmiş ve sözü Ortadoğu’ya getirerek Arap ülkelerinin Osmanlı dönemindeki tavrını dile getirmişti.

“Suriye halkı ve Irak halkı yani Arabistan 1914 tarihinden evvel aynı sınır dahilinde bulunduğumuz zamanlarda cümlemizce malumdur, Devleti Osmaniyenin bir parçası olmaktan fevkalade müşteki ve müstakil olmak gayesini takip ediyorlardı. Bu sonucu elde edebilmek için maatteessüf hepimizi birden imhaya tevessül eden düşmanlarla teşriki mesai ettiler. Lakin Harbi Umumi’nin (Birinci Dünya Savaşı) neticesini gördükten sonra pek büyük bir hataya düştüklerini gördüler. Bir kısmı kendi dahillerinde müstakil olmak fakat yine bir şekilde Camiai Osmaniye dahilinde bulunmak cihetini düşündüler. Diğer bir kısmı daha ileriye gitti. “Bize istiklalin lüzumu yoktur. Biz halifemiz ve padişahımıza bağlı olarak Camiaı Osmaniye dahilinde bulunacağız dediler.”

Atatürk gizli celsedeki aydınlatmasında Emir Faysal’ın özel temsilcileri vasıtasıyla hükümetle temasa geçtiklerini açıklamıştı. Bu görüşmelerde Faysal’ın her hangi bir yabancı ülke ile ilişkinin kendileri adına esaret olacağı düşüncesini dile getirdiği de ifade edilmektedir. Atatürk Suriye ve Irak’a temas eden açıklamasında şöyle diyecekti:

“Dedik ki. (Suriye’ye) “hududu millimiz dahilinde bulunan bütün kuvveti hududumuzun dışında harcamak istemeyiz. Fakat alemi İslamın manen olduğu kadar maddeten de müttefik ve mesut olmasını şüphe yok ki büyük memnuniyetle karşılarız. Irak’a gelince İngilizlerin İslam ahalisine muamelesi fevkalade yanlış oldu. Biz kendileri ile temas etmeden onlar bizimle temas ettiler ve eskisi gibi bir Osmanlı memleketinin parçası olmayı kabul ettiler. Fakat biz onlara karşı Suriyelilere söylediğimiz noktai nazarı söylemekten başka bir şey yapmadık. Ettiğimiz, kendi dahilinizde kendi kuvvetinizle, kendi mevcudiyetinizle (müstakil) bir devlet olunuz. Biz her şeyden evvel kendi istiklalimizin teminine çalışıyoruz. Ondan sonra birleşmemiz için hiçbir mani kalmaz ve Musul havalisinde Bağdat’ta ve sair bir çok yerlerde....”

Konuşmayı yorumlarsak, Atatürk’ün Arap topraklarında Irak ve Suriye’yi de içine alanda Osmanlı dönemindeki ayrılıkçı hareketleri tasvip etmediğini görüyoruz. Arapların l914 Birinci Dünya Savaşı sonrasında İngiliz ve Fransızların yönetim tarzından şikayetle tekrar Osmanlı döneminde olduğu gibi memleketin bir parçası olarak yaşamak isteğine Atatürk siyasi ve askeri durumu misal göstermektedir. Özellikle Irak’ın kendi gücüyle ayakta kalması ve sonrasında iki gücün birleşmesinde bir mahzur olmayacaktır. Mustafa Kemal’in bu isteğe anında “Evet” dememesi şu ifadede yer alıyor: “Biz, her şeyden önce kendi istiklalimizi temine çalışıyoruz. Ondan sonra birleşmemiz için hiçbir mani kalmaz.”

Atatürk’ün bu sırada (l920-21) Milli Mücadele alanını genişletip. Anadolu’dan taşması siyasi ve askeri açıdan mümkün değildi. Kerkük ve Musul’un yer aldığı bir Irak harekatı Mütareke ile Almanya ve Osmanlı’yı bertaraf eden işgal kuvvetlerine yeni bir cephe açacaktı. Silahları elinden alınmış ama İstiklal ateşi söndürülememiş Ankara ile onun TBMM için “Misak-ı Milli” sınırlarını korumaktan başka bir düşüncesi olamazdı. Ve bu nedenle Musul-Kerkük daima “Misak-ı Milli” içinde telaffuz edilecekti.

Gizli Celselerde Musul Tartışmaları

Lozan kapıya dayanmıştı ve Musul meselesi hem iç de hem dış da ilgi odağı olmakta devam ediyordu.

Irak’taki Türkmenlerin durumunu tarihsel yaklaşımla en yetkin biçimde alan Doç. Dr Suphi Saatçi, “Tarihi Gelişim İçinde Irak’ta Türk Varlığı” kitabında Lozan sonrasına da tutanakları ile temas etmişti. (Tarihi Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkz. Kurma ve Geliştirme Vakfı, 1996)

Lozan Barış Konferansı’nda anlaşmazlıklar giderilmemiş ve görüşmelerin kesilmesinin ardından İsmet Paşa yurda dönmüştü. T. BM. M’de sürdürülen gizli oturumlar da devam ediyordu. 21 Şubat 1923 tarihli oturumda İsmet Paşa söz almış ve Musul hakkında bilgi vermişti. Oturumlara daha sonraki günlerde de devam edilmiş, en hararetli bölümlerini Musul sorunu oluşturmuştu. Konuşmalar Meclis tutanaklarında şöyle yer almıştı:

İsmet Paşa: Musul vilayetinin çözümünü ve Türkiye’nin Irak ile olan sınırının, yani Musul vilayetinin çözümünü askıya aldık. Bir sene içinde İngiltere ile halledilecektir. Anlaşma olmazsa Milletler Cemiyeti’ne müracaat edilecektir tazındaki bir çözüm şekli (gürültüler) ile müttefiklerin görüşlerine yaklaşmak istiyoruz.

Başkan Ali Fuat Paşa: Bendenizin anladığı mesele şudur. Bakanlar Kurulu son defa müttefiklerin göndermiş olduğu proje üzerinde incelemeler yapmışlar ve bu inceleme üzerine yeni bir proje hazırlanmış.

Hulusi Bey: Yazar ve üzerinde işleriz. Memleketin mukadderatı söz konusudur.

Başkan: Rica ederim efendim. Dinleyelim. Şimdi bu meseleyi müzakere edeceğiz.

Hüseyin Avni Bey: Efendim. İsmet paşa Hazretleri söz söylerken Musul’u şu suretle hal etmek, diğerlerini şöyle yapmak gibi bir takım şeylerden bahsettiler. Zannediyorum ki, Bakanlar kurulu -aflarına sığınarak arz ediyorum.- Meclisi biraz küçümseyerek hareket etmişlerdir.

Başkan: Efendim, Bakanlar Kurulu hiçbir vakit küçümseyerek hareket etmez.

Yahya Galip Bey: Bakanlar Kurulu üyeleri susuyor. Demek ki doğrudur.

Mustafa Durak Bey: Maalesef bugün burada Dışişleri Bakanı Beyefendi Hazretlerinin ifadelerinden anladığıma göre, bunların birisine temas buyurmadılar. Kendilerinin karşı olarak verecekleri proje hakkında bilgi verebilir misiniz? Bizim bilgimiz Musul’un bir sene sonraya ertelenmesi.

Hafız Hamdi Bey: Onu gazetelerde okuduk.

Hüseyin Rauf Bey: Musul’u bir senelik talik ve bir sene zarfında İngilizlerle başbaşa anlaşmak imkanı şimdi mümkün olmazsa Milletler Cemiyeti’ne havale (gülüşmeler),

(maaşallah sesleri)

Rasih Efendi: Bakanlar Kurulu’nun böyle düşüneceğini tasavvur etmezdik.

Hüseyin Rauf Bey: Yalnız bakan olarak değil, milletvekili olarak da bu müzakere esnasında mevkiimde bulunmak vazifemdir. Terk edecek değilim. Endişe buyurmayınız. Kırk sekiz gün beni sorgulayabilirsiniz. Onun için müsaade buyurunuz da görüşlerimi tamamlayayım. Evet sulh yapmak mümkün müdür?

Salahaddin Bey: Hayır.

Hüseyin Rauf Bey: Onun için de evet demek imkanı yoktur dedik.

Hulusi Bey: Zaten sulh olmayacak.

Hüseyin Rauf Bey: İnşallah az bir vakitte muvaffak olacağız.

Basri Bey: Misak- ı Milli’den başka sulh yoktur. Milletler cemiyeti de o zaman henüz kurulmamıştı.

Hüseyin Rauf Bey: Ana rahminde idi öyle ise.

Meclis gizli oturumunda tartışmaların uzaması üzerine Mustafa Kemal Paşa söz alarak, meselenin ciddi olduğunu, sinirlilikle görüşülemeyeceğini ifade ederek konuşmasını su sözlerle tamamlamıştı:

“... Bugün Musul meselesini çözmek istediğimiz vakit bu meselede karşınıza yalnız İngilizler değil, Fransız, İtalyan, Japon ve bütün dünyanın düşmanları vardır. Yalnız karşı karşıya kaldığımız zaman İngilizlerle karşı karşıya kalacağız. Bunda menfaat var mıdır? Yok mudur ? Sözlerimi bitirmek için tekrar ediyorum ki mesele bunu takdir etmek ve değiştirmekten çok Temsilci Heyeti’ni barış görüşmelerinde ortak teklifinde can alacak noktaya karar vermektir. Musul’u gayet kolay alabiliriz. Fakat Musul’u aldığımızı müteakip savaşın hemen son bulacağına kani olamayız. Şüphesiz orada bir savaş cephesi açmış olacağız. Sözümün en sonu şudur: Temsilci Heyeti’ne yeniden talimat verip vazifesine devam ettirmek talep edilebilir veyahut men edip savaşa başlamak olabilir.”

Lozan’da Musul-Kerkük Meselesi

Musul-Kerkük Misak-ı Milli sınırları içinde telakki edilmiş ve Yeni Türkiye’nin oluşumunda vazgeçilmez toprak olarak görülmüştü.

Türkiye’nin kaderini belirleyecek olan Lozan görüşmelerinde Musul-Kerkük de yer alıyordu. Türkiye genel görüş olarak sonuna kadar bu toprakların Türkiye’ye bırakılmasını savunacaktı. Oysa başta İngiltere olmak üzere diğer Avrupa ülkeleri Musul’a karşı Boğazlar ya da Trakya meselesini gündeme getiriyordu. Türkiye Musul meselesinin İngiltere ile ilerdeki bir tarihte görüşülmesine yanaşmasıydı, barış imzalanması ve Türkiye’nin Devlet olarak onaylanması tehlikeye girecekti.

Ankara bunu biliyordu ve İsmet İnönü Lozan’a bir talimatla gitmiştir. İsmet İnönü son noktaya kadar nerelerde fedakarlık yapılacağı bilmektedir. Ve talimatı Ankara’dan almıştır. Ankara’dan verilen talimat ise Bakanlar Kurulu kararına dayanır.

İnönü’nün özellikle üzerinde durması gereken ilk mesele doğu sınırıdır. Bu sınır içinde bir Ermeni yurdunun söz konusu olmayacağı, eğer olursa görüş

melerin kesileceği ifade edilmiştir. Suriye sınırının düzeltilmesi için çalışma yapılması, kıyılarımıza yakın olan adaların ülkeye katılması bu olmadığı takdirde Ankara ile görüşmeler yapılması çok sayıdaki talimatların bazılarıdır.

“Irak sınırı” olarak ele alınan, Kerkük ve Musul da bu talimatlar çerçevesine alınmıştı. İnönü’ye denmişti ki “Kerkük ve Musul livalarının istenmesi, bir başka durum söz konusu olduğunda hükümetten talimat alınması”...

Türkiye’yi 11 yıllık bir savaş döneminden barışa kavuşturan Lozan’ın birinci bölümü 77 gün sürmüştü. (20 Kasım 1922- 4 Şubat 1923)

Dışişleri Bakanlığına getirilen İsmet Paşa baş delege seçilmiş, Maliye Bakanı Hasan Saka ikinci, Sağlık Bakanı Rıza Nur da üçüncü delege olmuştu.

Ankara’ya bakıldığında ise başbakan Hüseyin Rauf (Orbay) Büyük Millet Meclisi Başkanı ve Başkumandan Atatürk’tür. İsmet Paşa Lozan’da olduğu için Dışişlerine de Rauf Bey vekalet etmektedir. Şimdi Ankara ve Lozan arasında teati edilen telgraf ve yazışmalardan önce, Arap- Irak ve önemlisi, Kerkük-Musul davasının temeline İnönü’nün Hatıraları’na bakarak inelim.

İnönü, Arap meselesinde çok net bir görüş öne sürmekte ve söze “Araplar aleyhimize çalışmışlardır” diyerek girmektedir.

“Misakı Milli’de Arap memleketleri ile irtibatımızı kestiğimizi ilan etmiş olduğumuz halde bile, Türkler kendilerinden ayrılmış olan Arap memleketlerinin manda adı altında, başka devletlerin himayesine konulmasını akden kabul etmemişlerdir. Yani bir manda usulünü antlaşma ile kabul etmiş değiliz. Bizden ayrılan memleketlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesini istemişizdir.

Buna karşılık, bizden ayrılmış ve ayrılmakta olan Arap memleketlerinin temsilcileri, Lozan müzakereleri sırasında lehimize değil, aleyhimize çalışmışlardır.

Tarihi gerçek budur. Arap heyetleri, Lozan’da kendi isteklerini müttefiklerle temas ederek, konuşarak istiyorlardı. Müttefikler taleplerini kabul etmeyince, “Bize de Türk’ler gibi muamele ediyorlar” diye şikayet ediyorlardı. Nihayet bu Arap heyetleri, Lozan’da bana müracaat ettiler.” (Hatıralar, İsmet İnönü, Bilgi Yayınevi, Ankara 1987)

İsmet Paşa, Arap heyetlerine, savaştığımız devletlerle ittifak yaptıklarını, Osmanlı Devleti’ne karşı her vasıta ile mücadele ettiklerini, buna rağmen kırgın Araplardan ayrılmadıklarını ifade etmişti.

“Siz, bizden elimizde olmayan şeyleri istiyorsunuz. Sizin haklarınızı fazlasıyla korumak için bundan başka çaba göstermek madden mümkün değildir.” Ama son noktayı böyle koymuştur.

İnönü: “Musul’u Kurtarmaya İmkan Yoktu”

“Musul meselesinde bir anlaşmaya varabilmek için Cemiyeti Akvam’ın, Lahey mahkemesinin, tarafsızların ve taraflıların bütün mekanizmaları sırayla işletildi. Bütün bu muameleler cereyan ederken, münasebetler, vakit akıbet için endişeler doğuracak, zehirli safhalardan geçti. Nihayet, Musul meselesi 1926 yılında imzalanan bir anlaşma ile kesin neticeye bağlandı. Musul meselesi üzerinde varılan anlaşma aşağı yukarı Lozan’da İngiltere hükümetinin takip ettiği esaslar çerçevesinde kaldı. Şüphesiz bu bizim için tatminkar bir netice olmadı.

Cemiyeti Akvam Meclisi, onun komisyonları, hakemleri hiç birisi tarafsız olarak hüküm verecek vaziyette değillerdi. Herkes başından beri İngiliz fikrini savunuyordu. İşin bu noktaya varacağı daha Lozan’da iken belli olmuştu. Fakat bütün memleket Musul’u kurtarmak istiyordu. Hepimiz istiyorduk, ama kurtarmaya imkan yoktu.

Biz Musul meselesini sulh muahedesinden ayırıp tehir etmek yolunu bulmasaydık, Lozan Konferansı Musul meselesini de diğer devletlerin talepleri ile beraber sulh olmaksızın ileriye talik edecekti. 1926 anlaşmasında fedakarlık etmeseydik, sulh yine tehlikeye girerdi. Çünkü Lozan’ın Musul ile ilgili hükmü emperatiftir. Yani, dokuz ay zarfında hallolacaktır diye hüküm var. Hallolunmazsa muahede muallakta (sürüncemede) kalabilirdi. Bu takdirde ne gibi tehlikeler geleceği tahmin olunamazdı. “

Lozan Telgrafları

Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa Dışişleri Bakanlığı’na seçilmiş, 3 Kasım’da TBMM Barış Konferansı’nda Türkiye’yi temsil edecek delegeler arasında yer almış ve ertesi günü diğer delegeler ile birlikte Ankara’dan yola çıkmıştı.

Konferansın birinci dönemi 22 Kasım 1922’den 4 Şubat 1923’e kadar sürmüş, bu dönem zarfında yaklaşık 750 telgraf çekilmişti:

İsmet Paşa’nın 17 Aralık 1922 gün ve 104 numaralı Başbakanlığa çektiği telgrafta Musul da yer almaktadır. Telgraf, genel bir Avrupa siyaseti çizmesi bakımından önem taşır.

“Azınlıklar alt-komisyonunda İngiliz Ryan pek saldırgan bir dille Ermeni Yurdu istedi. Kesinlikle red ediyoruz. Boğazlar arasında savaş harekatına girişilmeyeceği yolundaki isteğimize henüz cevap bulamadılar. Romen Dışişleri Bakanı ile görüştüm. Boğazlar açık kalsın, Karadeniz Rus Gölü olmasın diyor. Sırp-Romen-Yunan ittifakının aslı yokmuş. İngiliz Müşteşarına uğradım ve Ryan’dan şikayet ettim. Musul ile ilgili isteğimi tekrarladım. İngiliz bankerleri geldiler. Türkiye kredi ya da iş yaptırmak ister mi diye sordular. Belli bir teklifiniz olacak mı?”

İsmet Paşa’nın 14 Ocak 1923 günlü telgrafda ise maliye meseleleri vardır. Ve İngiliz Curzon tavrı serttir:

“Maliye Komisyonu içtima etti. 1918e kadar olan borçlar lüzumunda ısrar ettik. Reddettiler. Curzon şiddetle şikayet etti. Yine katiyen reddettik... Curzon bütün bu çalışmalarda azami müşkilat ve mani göstererek belirsiz olan Musul meselesinde ram etmek fikrindedir.

Akşam İngilizlerin küçük büyük bütün heyetlere daveti vardı... Özet şudur: Musul işini bu barışa bağlamayarak sonra İngiltere ile Türkiye arasında talik etmek. Musul hududu arazisi üzerinde ilgililer arasında hallolunur gibi bir şekil bulmak. Velhasıl şimdi halletmemek ortaya çıkıyor..”

“Beni Bu İmtihaha Niçin Feda Ettin?”

Lozan şüphesiz dünya kadar Türkiye için de büyük önem taşımaktadır. Ama bu konferans ve Musul çok zor bir sınav niteliği taşımaktadır. İsmet Paşa günlerdir uyumamıştır. Ve “Benim güzel Paşam” dediği Atatürk’e içtenlikle “Beni niçin feda ettin” diye sormakta Musul’u talep ettiğini şu telgrafla açıklamaktadır. (23 Ocak 1923)

“Bugün son derece burhanlı oldu. Curzon çalışmasını bütün gün sürdürdü. Konferansta bütün cihan-ı efkar-ı umumiyesine karşı (Dünyaya karşı) Musul yüzünden barış alemini tehlikeye koymak mesuliyetinin ağır olduğunu iddia ve Musul’u talep ettim. Cemiyet-i Akvam’a müracaat etmeye karar verdi. Onun mahrem (Gizli) niyeti sulh projesinin tamamını pazarlığa koymadan evvel, Musul meselesini halletmek idi. Çünkü müşkül vaziyete girdi. Ve ricat etti. (Geri çekildi) Zafer çok buhranlı günde olur. Fakat anlaşılmaz. Ben böyle söz sarf etmişim. Bilesiniz ki çok yorgunum. Üç gece uyumadım. Çok yoruldum. Benim güzel Gazi şefim. Beni bu kadar imtihana niçin feda ettin. Selam selam... Acep seni tekrar görecek miyim? Curzon sandalyesine yığılmış idi. Veda ederken Garroni bana çok çalımlı halin var diye gülüyordu. İngiliz’i Musul yüzünden sulhu tehdit eder gösterdik. Dehşetli propaganda ve mücadele.”

Cebesoy’un Lozan Sonrasına Bakışı

Ali Fuat Cebesoy Milli Mücadele ve Cumhuriyet safhasının kilit isimlerinden biriydi. Musul, İngiltere ve Türkiye arasında çözülmemiş bir mesele olarak, Lozan’dan Haliç Konferansı’na götürülmüştü. İhtilaf buradan Cemiyet-i Akvam’a aksedecek ve Ali Fuat Cebesoy “Siyasi Hatıraları”nda meselenin son kısmına şöyle temas edecekti: “Musul’un Türk toprağı olduğu su götürmez bir hakikatti. Halk Türkiye’ye bağlılığını her fırsatta gösteriyordu. Musul halkı bütün baskılara rağmen Türk kalmak istiyordu. Musul’un Irak’a ilhakına karar verildikten sonra yeni bir safha başlamıştı. İngiltere bizimle anlaşmak istediğini ilan ederken, bize karşı kuvvetler hazırlamaya koyuldu. Silahlandırılan Asuri ve Yezidiler 1926 Mart’ında Cenup hudutlarımıza hücum ederek karakollarımızı yakmışlar, bir kısım efradımızı şehit etmişlerdi.

Sonrası biliniyor.

Bilinmeyen geçmişte olanlar... Türk halkı geçmişle geleceği birleştirdiği zaman Orta Doğu, Irak ve Kerkük yangını ile, kundakçıların kimler olduğunu daha iyi anlayacaktır.