Dilin Yapısı ve Toplumun Yapısı

www.edebiyatokyanus.tr.gg

Dil, öteki insana ulaşmak, ona bir bildiri ak­tarmak ya da ondan bir bildiri almak için insanın sahip olduğu bir araç, hattâ biricik araçtır. Dolayısıyla, dil öteki insanı hem or­taya koyar, hem de varsayar. Toplum dolaysız biçimde, dil ile birlikte verilmiştir. Bütünlüğü­nü bildirişim göstergelerinin ortak kullanımıy­la sürdürür. Dil dolaysız biçimde, toplum ile birlikte verilmiştir. Böylece bu iki kendiliğin, dil ve toplumun, her biri ötekini içerir. Birlikte doğduklarına göre, birlikte incelenebilecekleri, birlikte ortaya çıkarılabilecekleri, hattâ bunun zorunlu olduğu da düşünülebilir. Her ikisi de aynı gereklilikten doğduklarına göre, araların­da değişmez ve kesin bağlılaşım ilişkileri gö­rülebileceği ve hattâ görülmesi gerektiği de düşünülebilir. Oysa, yakın zamanda bile, bu ilişkileri tek­rar tekrar inceleyenler dil ile toplum arasında gerçekte her ikisinin yapısının birbirine ben­zediğini gösterecek hiçbir bağıntı olmadığı so­nucuna vardılar. Bu hemen görülebilen ve pek iyi bilinen bir şey. Gerçekten, dünyaya bir göz attığımızda, benzer yapıdaki dillerin birbirle­rinden çok değişik toplumlarca kullanıldığını görürüz. Bu, ortak dillerin yayılması denilen olayın, yani yapıları parçalanmamış ya da de­ğişmemiş olan farklı toplumların aynı dili be­nimsemelerinin sonucudur. Buna karşılık, çok ayrı türden dillerin, aynı toplumsal düzeni pay­laşan toplumlar içinde yaşayıp geliştik-leri de tarihte görülür. Gözlerimizi açıp bu ayrı tür­den dillerin temelde aynı yapıya sahip toplum­larca, Slav, Fin-Uygur, Germen ya da Romen dillerinin kullanıldığı Avrupa'nın doğu yarısın­daki karşılıklı durumlarını görmek yeter. Tarihî evrimi göz önüne alırsak, toplum ile dilin evrimlerinin birbirlerinden ayrı olduğu da görülür. Bir dil, en derin toplumsal çalkantı­larda bile değişmeden kalır. Rus toplumunun yapısı 1917'den bu yana derinden derine değişti, söyleyebileceklerimizin en azı bu, oysa Rus dilinin yapısında böyle bir değişimi andı­racak hiçbir şey olmadı. Kaç kez tekrarlanmış olan bu gözlemlerden, toplumun da, toplumun içerdiği kültürün de dilden bağımsız olduğu duygusu doğuyor, dil­bilimciler de, antropologlarda, sık sık dile ge­tirmişlerdir bu duyguyu. Bu gerçeklerin iki yönünü de bilen biri, Sapir, bütün kültür düzeylerinde sonsuz sayıda değişkenlik gösteren karmaşık ve basit dil türlerine raslanabileceğini ve, aynı dili kullan­dıklarına göre, bu açıdan Platon'la Makedon­yalı bir domuz çobanı arasında fark olmadığını ileri sürer. Öyleyse dil ile toplumun eşbiçimli olmadıkları yapılarının birbirine tekabül et­mediği, değişkenliklerinin birbirlerinden ba­ğımsız olduğu sonucuna varmak ve bu uyum­suzluğu belirtmekle yetinmek gerekiyor. Fakat başka yazarlar da, dilin, toplumun aynası olduğunu, toplumsal yapının özellik­lerini ve farklılıklarını yansıttığını, hattâ top­lumdaki ve toplumun ayrıcalıklı bir anlatım yo­lu olan kültürdeki değişmelerin en iyi göster­gesi olduğunu savunuyorlar, bunlar da açık gerçekler. Bu bakış açıları kolay kolay uzlaştırılamaz. Ne olursa olsun, sorunun hiç de basit olmadığını gösteriyorlar (gerçekten de toplum içinde dilin yeri sorunu, temel bir so­rundur). Bugüne kadar tartışıldığı biçimiyle sorunun bizi bir çözüme yaklaştırmadığını da gösteriyorlar. Gerçekte, karmaşıklıklarının incelenme­sinde daha bir sonuca ulaşılmamış dev kav­ramlarla, toplum ve dil ile karşı karşıyayız. Bu iki kendilik arasında, şu toplumsal yapıya şu dilsel yapının denk düştüğünü gösterecek tek yönlü bağıntılar aramak düşüncesi, olayları çok basit bir biçimde ele alan bir bakış açı­sını açığa vurur. Bunlar elbette eşbiçimli bü­yüklükler değildir, bu onları ayıran yapısal örgütlenmelerindeki farklılıklarında da görülür. Dil yapısının temeli, ayırıcı birimlerden olu­şur. Bu birimler şu niteliklerle tanımlanır: ayı­rıcıdırlar, sayıları sınırlıdır, birbirleriyle değişik düzenlenişlere girerler, aralarında bir hiyerar­şi vardır. Toplumun yapısı bu şemaya indirgenemez; ikili bir niteliğe sahiptir. Bir yanda, akrabalık sistemi denilen, bağıntılar sistemi, öte yanda, ise bir bölümlenmeler sistemi olan başka bir bağıntılar sistemi vardır: üretim işlevlerinin düzenlediği toplumsal sınıflar sistemi. Bireyler de, bireylerden oluşan farklı topluluklar da, dilinkileri andıran birim ve birim topluluklarına yerleştirilemezler. Çoğu zaman aileden top­lumsal birim diye söz edilir. Bu bir eğretileme­dir, olguların temelini gizlememesi gerekir. Toplum bu türden bir birimler toplulaşması, aileler toplulaşması değildir ve aile toplulukla­rının dildeki anlamlı birimler toplulaşması ile en ufak bir benzerlikleri yoktur. Öyleyse toplumun oluşturucu öğeleri ile di­lin oluşturucu öğeleri arasında yapı açısından da, nitelik açısından da bir uyarlık bulunma­dığını belirtmek gerekir. Fakat gerçekte bu bi­raz basit bir bakış açısıdır, aşılması gerekir. Dil kavramıyla toplum kavramı karşılaştırılma­ya kalkışıldığında, bu kavramların içermeleri­nin (ima ettiklerinin) bilincine varmak gerekir. Böylece, dil terimi ile toplum teriminin iki an­lamının birbirine karıştırıldığını belirtmek ve bunu düzeltmek gerekir. Bir yanda, ampirik, tarihî veri olarak toplum var: Çin toplumundan, Fransız toplumundan, Asur toplumundan söz edilir. Öte yanda ise, insanların varoluşunun ilk koşulu ve temeli olan, insan toplulukları biçiminde toplum var. Aynı şekilde, tarihî, ampirik dil olarak, Çin dili, Fransızca dili, Asur dili olarak dil ile, anlamlı biçimler sistemi ve bu bildirişimin ilk koşulu olan dil arasında bir ayrım yapmak gerekir. Bu ilk ayrımla, kendiliklerin her birinde iki düzey: tarihî ve temel düzeyler, birbirinden ayrılır. Bu durumda, dil ile toplum arasında bulunabilecek bağıntılar sorununun her iki dü­zeyde de ortaya çıktığı ve ancak iki ayrı çö­züm gerektirdiği görülür. Tarihî bir dil ile ta­rihî bir toplum arasında, gereklilik biçiminde bir bağlılaşım ilişkisi kurulamayacağını gör­dük, ama temel düzeyde, birtakım benzeşimler kolayca görülebilir. Kimi özellikler, bu düzeyde, ama yalnız bu düzeyde, dil ve toplum için ortaktır. Dil ve toplum, insanlar için bilinçsiz  gerçekliklerdir, her ikisi de doğayı, deyim yerindeyse doğal ortamı ve doğal anlatımı belirler, bunlar başka türlü tasarlanamaz, yoklukları düşünülemez. Her ikisi de her zaman için geçmişin bir mirasıdırlar ve bu temel düzey­de, dilin işleyişinde ve toplumun pratiğinde, ne biri, ne de öteki için bir başlangıç tasarla­nabilir. Her ikisi de insanların istemiyle değiş­tirilemez. İnsanların değiştiğini gördükleri şey, değiştirebildikleri şey, tarih içinde gerçekten değiştirdikleri şey kurumlardır, kimi zaman da özel bir toplumun tüm biçimidir, toplu ve birey­sel hayatın koşulu ve dayanağı olan toplum ilkesi değildir hiçbir zaman. Aynı şekilde, dil­de değişen şey, insanların değiştirebilecekleri şey, sayıları artan, birbirlerinin yerini alan ve her zaman için bilinçli olan adlandırmalardır; dilin temel sistemi değildir hiç bir zaman. Toplumsal etkinliklerin, ihtiyaçların, kavram­ların sürekli ve gittikçe artan farklılaşması hep yeni adlandırmaları gerekli kılıyorsa, buna kar­şı dengeyi kuran birleştirici bir gücün de bu­lunması gerekir. Sınıfların üstünde, özelleşmiş etkinlikler ve toplulukların üstünde, bir birey­ler toplulaşmasından bir topluluk oluşturan, üretim ve toplu geçim imkânı sağlayan birleş­tirici bir güç vardır. Bu güç dildir ve yalnız dil­dir. Dilin, değişen toplum içinde bir sürek­lilik, her zaman için fark-lılaşmış olan etkinlik­leri birbirlerine bağlayan bir değişmezlik gös­termesi bundandır. Bireysel farklılıklar içinde bir özdeşliktir. Dilin son derece paradoksal olan ikili niteliği, hem bireye oranla içkin, hem de topluma oranla aşkın niteliği, işte bundan ileri gelir. Bu ikilik dilin tüm özelliklerinde or­taya çıkar. Öyleyse birinin [dilin] analiziyle ötekinin [toplumun] analizine ışık tutmak için dil ve toplum ilişkisini nasıl ele alabiliriz? Bu ilişki yapısal bir bağlılaşım ilişkisi olmayacaktır, çünkü insanların örgütlenmesinin dilin örgüt­lenmesine benzemediğini gördük. Bu ilişki tipolojik de olmayacaktır, dilin türü ister tek he­celi, ister çok-heceli, sessel [tonal] ya da mor­folojik olsun, toplumun özgül niteliği üzerinde hiçbir etkisi yoktur. Bu ilişki, genetik ya da ta­rihî de olamayacaktır, çünkü birinin doğumu­nu ötekinin doğumuna bağımlı kılmıyoruz. Dil, insan topluluğunun bağrında doğar ve gelişir, toplum ile aynı süreç aracılığıyla, geçim araçları üretme, doğayı değiştirme ve araçların sa­yısını artırma çabasıyla kurulur. Tıpkı toplumun maddî ve düşünsel etkinlik­leri içinde farklılaşması gibi, dil de bu toplu çalışma içinde ve bu toplu çalışma ile farklılaşır, etki derecesini yükseltir. Dili burada yalnız­ca toplumun analizine yarayacak bir araç ola­rak düşünüyoruz. Bu amaçla, dil ile toplumu göstergebilimsel bir ilişki, yani yorumlayıcının yorumlanana ilişkisi biçiminde, senkroniye yerleştireceğiz. Ve birbirine bağlı şu iki öner­mede bulunacağız: ilk olarak, dil toplumun yorumlayıcısıdır; ikinci olarak, dil toplumu içine alır. Dili toplumun yorumlayıcısı olarak gösteren birinci önermenin doğrulanmasını dilin toplu­mu içine aldığını kesinleyen ikinci önerme sağlar. Doğrulama iki biçimde yapılabilir: ilk olarak, ampirik biçimde, dilin yalıtılabileceği, toplum içinde kullanımıyla ve kültürü oluştu­ran toplumsal tasarım ve normlarla olan iliş­kilerine başvurmaksızın kendi başına betimle­nebileceği ve incelenebileceği olgusuyla. Oysa kültürü ve toplumu dilsel anlatımları dışında betimlemek imkânsızdır. Bu anlamda, dil top­lumu içine alır, ama toplum dili içine almaz. İkinci olarak (bu noktaya az sonra yeniden döneceğim), dil, toplum ile birey arasındaki farklılaşmanın zorunlu ve değişmez temelini sağlar. Dilin kendisi diyorum, her zaman ve zorunlu olarak. Dilin toplumu yorumlamasını ele alalım. Top­lum dil içinde ve dil ile anlamlı duruma gelir; toplum dilin en gerçek “yorumlananı”dır. Yorumlananı her şeyden önce ve tam anla­mıyla var etmek ve kavranabilir bir kavrama dönüştürmek olan bu yorumlayıcı rolünü ye­rine getirebilmesi için, dil, topluma ilişkin iki koşulu yerine getirmelidir. Bu toplum, üretim koşullarıyla tekniğin biçimlendirdiği kurumlaş­mış insan doğası olduğuna göre, toplum kimi zaman yavaş, kimi zaman çok hızlı, fakat ara­lıksız bir evrim geçirmeye ve farklılaşmaya yatkındır. Fakat yorumlayıcı, bir yandan yo­rumlananda ortaya çıkan değişiklikleri sapta­yabilecek, belirtebilecek ve hattâ yönlendire­bilecek durumda kalırken, bir yandan da aynı kalmak zorundadır. Bu genel bir göster-gebilim koşuludur. Koymak istediğim göstergebilim il­kesi şu: iki göstergebi-limsel sistem, eğer değişik nitelikteyseler, benzeşim koşulu içinde bir arada bulunamazlar; ne karşılıklı olarak bir­birlerinin yorumlayıcısı olabilir, ne de birbirleriyle değiştirilebilirler. Toplum karşısında di­lin durumu da budur gerçekten; dil teknik ko­şulların ve toplumsal hayatın yarattığı bütün yenilikleri kapsamı içine alıp adlandırabilir, ama bu değişikliklerin hiçbiri onun kendi ya­pısını dolaysız biçimde etkilemez. Savaşların, fetihlerin yarattığı şiddetli değişiklikler bir ya­na, konuşan insanlar (altı çizilmesi gereken bir koşuldur bu) dilin normal hayat koşulları için­de, kendi iç ihtiyaçlarının getirdiği değişmeyi hiçbir zaman fark etmezler, dil sistemi ancak pek yavaş biçimde değişir. Bu değişiklikler, ancak birkaç kuşak sonra geriye bakıldığında, dolayısıyla yalnızca daha eski dil durumlarının tanıklarını koruyan toplumlarda, yani yazısı olan toplumlarda fark edilir. Dile bu yorumlayıcı durumunu veren nedir? Dil -bilindiği üzere- toplumun tüm üyelerin­de ortak olan ve olması gereken bildirişim ara­cıdır. Dil bir bildirişim aracıysa ve bildirişimin kendisinin aracıysa, bu, anlamsal özelliklerle yüklü olduğu ve kendi yapısı gereği, anlam üreten bir makine gibi işlediği içindir. Burada, sorunun can alıcı noktasında bulunuyoruz. Dil, sınırsız bir biçimde çeşitlilikte bildiri üretimini sağlar. Bir benzeri daha bulunmayan bu özel­lik, dilin yapısından ileri geliyor: göstergeler­den, anlam birimlerinden oluşur dil; gösterge­lerin sayısı fazladır, ama sınırlıdır; bir izge uya­rınca çeşitli düzenlenişlere girerek her türlü hesabı aşacak kadar çok anlatım üretirler; göstergeler gittikçe arttığı ve buna bağlı ola­rak bu göstergelerin düzenleniş sayısı da art­tığı için, anlatımlar gittikçe daha çok artar. Demek oluyor ki, en derin düzeyde, ayrıl­maz iki özelliği var dilin. Anlamlı birimlerden oluşmak niteliğini temellendiren özelliği ile bu göstergeleri anlamlı bir biçimde düzenleyebilen kullanımını kuran özelliği. Bunlar, birbir­lerinden ayrı tutulması gereken, iki değişik analiz isteyen ve özel iki yapı içinde olan iki özelliktir. Üçüncü bir özellik, bu iki özellik ara­sındaki bağı kurar. Bir yanda anlamlı birim­lerin, öbür yanda bu göstergeleri anlamlı bi­çimde düzenleme yetisi, bir de dizimsel özellik, göstergeleri birbirini izleme kuralına göre ve yalnızca bu biçimde birbirlerine birleştirme özelliği. Şuna inanmak gerekir ki, hiçbir şey dile indirgenmedikçe anlaşılamaz. Bu nedenle dil, doğayı olduğu kadar deneyi de, yani top­lum adı verilen bu doğa ve deney bileşiğini de yorumlama, kavramlaştırma ve betimleme ara­cıdır. Dil, deneyleri göstergelere dönüştürebil­me ve kategorilere indirgeme gücüyle kendi öz doğasına varıncaya kadar her türden veriyi nesne olarak ele alabilir. Bir üst-dil vardır, ama üst-toplum yoktur. Dil, toplumu her yandan sarar ve onu kav­ramsal aygıtı içine alır, fakat aynı zamanda da, ayrı bir güç gereğince, toplumsal anlamcılık denilebilecek olan şeyi de temellendirerek top­luma biçim verir. Dilin en çok bu bölümü ince­lendi. Bu bölüm, tümüyle değilse de özellikle, adlandırmalara, kelime olaylarına dayanır. Ke­lime dağarcığı burda, kültür ve toplum tarihçi­lerine, bol bol başvurulan, bereketli bir kaynak sağlar. Kelime dağarcığı, toplumsal örgütlen­menin aşama ve biçimlere ilişkin, siyasal dü­zenlere ilişkin, aynı anda ya da birbiri ardın­dan kullanılan üretim tarzlarına, v.b. ilişkin ye­ri doldurulmaz tanıklıklar saklar kendinde. De­ğişmez, sürekli biçimde yenilenen, genişleyen dil ile toplum bağıntısının en iyi incelenen ya­nı olduğundan, bunun üzerinde fazla durmaya­cağız. Burada, bu anlam yetisinin birkaç özel­liğini ortaya çıkarmakla yetineceğiz. Bu açıdan dilin sağladığı tanıklıklar, ancak birbirlerine ve göndergelerine bağlandıkları zaman tüm değerlerini kazanırlar. Burada kar­maşık bir mekanizmayla karşı karşıyayız, sağ­ladığı sonuçları özenle yorumlamamız gerekir. Toplumun belirli bir çağdaki durumu kullandığı adlandırmalarda yansımaz her zaman. Çünkü, göndergeler, belirtilen gerçekler değiştikten sonra da adlandırmalar yaşamaya devam eder. Bu sık rastlanan ve sürekli olarak doğru­lanan bir olaydır ve bunun en iyi örnekleri şu anda sık sık kullandığımız «toplum» ve «dil» terimleri. Bu iki terimin her biri için gösterile­bilecek gösterilenlerin çeşitliliği, aynı zaman­da biçimleri nasıl kullanmamız gerektiğinin bir tanığı ve bir koşuludur. Çok-anlamlılık denilen olgu, dilin pek çok sayıdaki çeşitli türleri, de­ğişmez bir terim ile kendi üzerine alması ve böylece anlamın değişmezliği içinde gösteri­lenin değişimini kabul etme yetisinin sonu­cudur. Üçüncü olarak, biraz değişik, fakat bugün üzerinde özel olarak durmak gereken bir olguyu ele alalım: herkes kendinden kalkarak ko­nuşur. Her konuşucu için, konuşma konuşu­cunun kendinden doğar ve konuşucunun ken­dine döner, herkes öteki ya da ötekiler karşı­sında kendini özne olarak belirler. Buna karşın ve bel-kide bu nedenle, her bireyde en derin kendinin [bireyin] indirgenmez doğuşu olan dil aynı zamanda da birey-üstü ve topluluğun tü­müyle aynı genişliğe sahip bir gerçekliktir. Bi­reysel konuşma üretimi ile birey-üstü, nesnelleştirilebilir gerçeklik olarak dilin birbirlerine tekabül etmesi, toplum karşısında dilin para­doksal durumunu temellendirir. Gerçekten dil, konuşucuya sözü kullanma imkânı veren te­mel biçimsel yapıyı sağlar. Söylemin öznel ve göndergesel olmak üzere çifte işleyişine im­kân veren dilsel aracı sağlar: bu «ben» ile «ben-olmayan» arasındaki vazgeçilmez ayrım­dır Ve bütün dillerde, bütün toplumlarda, bü­tün çağlarda her zaman geçerlidir. Bunu da, dilde yer alan ve yalnızca bu işe yarayan özel belirtiler, dilbilgisinde adını verdiğimiz öğeler sağlar: ikili bir karşıtlık oluşturan, «ben» ve «sen» karşıtlığı ile «ben/sen» sistemi ve «o» karşıtlığı. İlk karşıtlık, «ben-sen» karşıtlığı, bütünüyle insanlararası olan kişisel bir kısa söylem ya­pısıdır. Bu karşıtlığın insan ortamı dışında kul­lanılmasına izin veren şiirsel ya da dinî tek bir özel izge vardır. İkinci karşıtlık, kişiyi kişi-olmayan'ın karşı­sına koyan «ben-sen»/«o» karşıtlığı, gönderi işlemini gerçekleştirir ve konuşmanın kendi­si dışında bir şey üzerine, dünya üzerine ko­nuşma olması imkânını temellendirir. Dilin çif­te bağıntılar sistemi buna dayanır. Burada dilin, daha önce kısaca analiz ettiğim öbür iki biçimlenmesine ek olarak bir üçüncü biçimlenme ortaya çıkıyor; konuşan'ın kendi söylemi içine yerleşmesi, toplumdaki kişiyi katılan-kişi olarak ortaya koyan ve bildirim kip­lerini belirleyen, zaman ve mekân bağıntıları­nın karmaşık ağını seren pragmatik düşünce. Bu kez insan, topluma ve doğaya göre yer alır, onlara katılır, zorunlu olarak bir sınıfta yer alır; ister otorite sınıfı, ister üretim sınıfı olsun. Burada dil, gerçekten bir insan pratiği olarak ele alınmakta, insan toplulukları ya da sınıflarının dili özel biçimde kullanmalarını ve bunun sonucunda ortak dil içinde oluşan fark­lılaşmaları ortaya koymakta. Bu olguyu, ya da sınıfların kendine maletmeleri olarak betimleyebilirim. Her toplumsal sınıf genel terimleri kendine maleder, özgül gösterilenler verir onlara ve böylece onları kendi çıkar küresine uyarlar ve çoklukla onları yeni türetme-lerin temeli yapar. Yeni değerlerle yüklü olan bu terimlerse ortak dile girer ve sözlüksel farklılaşmalar yaratırlar. Kendi gös­terilenlerini kendi içlerinde taşıyan, görece bi­leşik özel bir evren oluşturan birkaç özelleşmiş kelime dağarcığını inceleyerek bu süreci de gözden geçirebiliriz. Bu, örneğin -fakat bu örneği ge-liştirmek için zamanım yok burda- Romalı papazların «kutsal»la ilgili kelime da­ğarcıkları gibi kimi özgül sınıfsal kelime dağarcıklarının analizi olabilir. İçinde hem özgül terimlerin tüm bir dizelgesinin (fihristinin), hem de bu dizelgeyi düzenlemenin özgül bi­çimlerinin, özel bir üslubun, kısacası ortak dile yeni değerler, kavramlar yükleyerek onu ken­dine maletme özelliklerinin görülebileceği ye­terince zengin bir kelime dağarcığını, kolay­ca analiz edilebilecek bir dili özellikle seçiyo­rum. Böylece, küçük boyutlu bir örnek üzerin­de, toplum içinde dilin rolü kolayca görülebilir, çünkü bu dil kendi evrenlerini en üstün evren kabul eden kimi uzmanlaşmış meslek topluluk­larının anlatımıdır. Dili topluma bağlayan de­ğişik türden bağıntıları, toplumu ve dili, biri aracılığıyla ötekini aydınlatabilen bağıntıları birbirlerinden ayırarak dilin toplumsal yapı ve işlevlerin yorumlayıcısı, göstergesi olmasına imkân veren mekanizmayla ilgi-lendik çoklukla. Bunun ötesinde, toplumsal etkinliğin temel il­keleriyle dilin derin yapıları, işleyişi arasında daha az belirgin benzerlikler vardır. Bunlar, verimli kılınmak için teorinin daha da gelişti­rilmesini gerektiren kaba karşılaştırmalar, ge­niş benzetmelerdir. Fakat gene de sağlam, ge­rekli olduklarına inanıyorum. Burada üç kav­ramı belirterek ilk yaklaşımda bulunabilirim. Dil, toplum içinde üretici bir sistem olarak ele alınabilir: bir anlam düzenlenmesi olan kendi düzenlenmesi: böylece bu düzenlenme­nin koşullarını belirleyen izge aracılığıyla an­lam üretir. Yayılma ve dönüşüme ilişkin bir­kaç biçimsel kural aracılığıyla durmadan bildi­rimler de üretir; yani oluşum şemaları yaratır; bildirişim çevrimine giren dilsel nesneler yaratır. «Bildirişim», dolaşım ve ortak kılma olarak anlaşılmalıdır. Burada, iktisat alanındayız. Saussure de iktisada özgü kimi kavramlar ile dilsel bildirişim süreci içinde ilk olarak temellerini attığı, dile getirdiği, düzenlediği kavramlar arasında bir benzerlik bulunduğunu belirtmişti. Dil gibi ik­tisadın da bir değerler sistemi olduğunu söylemisti: değerler, işte temel bir terim daha. Ge­niş düşüncelere yol açacak bir benzerliktir bu, ama biz bu benzerliği değere bağlı olan üçün­cü bir kavrama, dizisel değişimle özdeşlenebilen değişim kavramına kadar genişletebili­riz. Dilin dizisel ekseni dizimsel eksene oran­la, bir terimin yerine bir başkasının, dizimsel bir kullanım değeri olduğu ölçüde bir işlevin yerine bir başkasını koyma imkânı ile belirle­nen ekseni olduğu bilinir. Burada, iktisattaki değerin özelliklerinin pek yakınında bulunuyo­ruz. Her iki yanda da, bir değer söz konusu ol­duğu ve bu bağıntı iki terimin de bütünüyle ayrı nitelikte ve saymaca bir ilişkiyle bağlı ol­duğu için, Saussure ücret-emek ilişkisiyle gösteren-gösterilen ilişkisini karşılaştırmıştı. En iyi örneğin bu olduğundan ve ücret-emek, ücret-fiyat ilişkisinin gösteren-gösterilen iliş­kisiyle kesinlikle benzeştiğinden emin değilim. Fakat burada, bu özel örnekten çok, bundan çı­kan, dilde ve toplumda ortak olan kimi kav­ramları uygulama biçimine ilişkin karşılaştır­ma ve bakış ilkesi sözkonusu. Dili ve toplumu yan yana koyan geleneksel çerçeveyi aşmak için, düşünceye gerekli olan aracı daha şimdiden sağlayan bu üç kavramı ilerde işlemek amacıyla koymak da yeterli. Bu geniş konunun tartışılmasına temel ay­rımlar getirilmesinin ve dil ile toplum arasına hem mantıkî, hem de işlevsel olacak ilişkiler koymanın gerek ve imkânını göstermeyi de­nedim kısaca: yetileri ve anlamlı ilişkilerini dü­şünerek mantıkî, her biri kendi niteliğine uy­gun üretici sistemler olarak ele alınabilecekleri için, işlevsel ilişkiler. Böylece yüzeydeki uyum­suzlukların altından derin benzerlikler çıka­bilir. İşleyişlerinin ortak yanları toplumsal pra­tikte olduğu gibi, dilin kullanımında da insanlararası bu bildirişim bağıntısında bulunacak­tır. Çünkü insan, dilin kendisinde temellendirdiği çifte doğa içinde, hâlâ ve gittikçe daha çok aranması gereken bir nesnedir.*    * Problemens de Linguistique General-II, Paris, Gallimard, 1974